Emblemat portugalskiej tożsamości

Fado postrzegane jest dziś jako emblemat tożsamości portugalskiej; jest też – obok porto – swoistym produktem eksportowym kraju. Muzyki fado, kojarzonej z nieco lamentacyjnym charakterem śpiewu i towarzyszeniem gitary portugalskiej, słucha się na całym świecie. Jednak mimo ogromnej popularności i międzynarodowej rozpoznawalności, badania nad tym muzycznym fenomenem nie są zaawansowane, co wyraźnie podkreśla Rui Vieira Nery – kompozytor, muzykolog, muzyk (syn gitarzysty Raula Nery) i – wreszcie – autor, wydanej także po polsku, Historii fadoⁱ.

Źródła portugalskojęzyczne pochodzące sprzed końca XVIII wieku nie wymieniają w ogóle słowa fado w kontekście muzycznym (!). Związane jest to z początkiem tego gatunku, który rozwijał się w najuboższych warstwach społeczeństwa, zdecydowanie na marginesie głównego nurtu i dopiero w późniejszym czasie został zauważony, doceniony i opisany. Podczas lektury źródeł napisanych do końca XVII stulecia włącznie pojawiające się w nich słowo fado bądź w liczbie mnogiej fados odczytywać należy wyłącznie jako tłumaczenie łacińskiego fatum – przeznaczenie, los. Wszystkie późniejsze teksty, zwłaszcza te z początków XX wieku, wyraźnie podkreślają, że fado to gatunek muzyczny, w którym współistnieją ze sobą śpiew i taniec.

Autor skrupulatnie analizuje dostępne źródła. Objaśnia nie tylko samą twórczość (teksty i muzykę), lecz również konteksty występowania i wpływ takich czynników jak: radio, dyktatura, rewolucja czy wreszcie inspiracje muzyką świata (world music).

Szczegółowo wyjaśniając wszelkie zawiłości, Nery prowadzi nas przez wydzielone przez siebie etapy rozwoju fado; są to fazy: początkowa (do 1840 roku), zakorzenienia dzielnicowego (1840–1869), pierwszej ekspansji (1869–1890), radykalizacji (1890–1926), formalizacji (1926–1945), kontynuacji (1945–1974), przełomu (od 1974 roku).

Autor wprowadza czytelnika w świat fado z wielką erudycją, przedstawiając ewolucję gatunku: od pierwotnego rozwoju w kolonialnej Brazylii, przez wprowadzenie do Portugalii – przy czym podkreśla, że przybycie na Stary Kontynent zostało pominięte przez historiografów (ponownie: ze względu na związek tego taneczno-muzycznego fenomenu z marginesem społeczeństwa) – po późniejsze zmiany, zachodzące już w Europie. Autor obala także mit, że wielki wpływ na fado wywarła rodzina królewska i dwór z Rio de Janeiro. Rzeczywistego wpływu dopatruje się w ich otoczeniu. Twierdzi, że rozwój fado przypisywać powinno się „prawdziwej armii służących, niewolników, marynarzy i żołnierzy, którzy towarzyszyli dworowi w jego podróży i którzy jako grupa społeczna zajmowali pozycję znacznie bardziej odpowiednią do tego, by z sukcesem przeprowadzić operację wprowadzenia i powszechnego zaakceptowania nowego/starego tańca w plebejskich kręgach lizbońskiego mieszczaństwa, w których taniec ten będzie się rozprzestrzeniał z absolutną swobodą i familiarnie urozmaicał społeczne zachowania nowych gospodarzy”ⁱⁱ.

Tematyka pieśni fado obejmuje m.in. utwory o spektakularnych przestępstwach czy wypadkach (na ziemi i morzu), historie życia i śmierci kobiet z ludu oraz aspekty życia mieszkańców Lizbony. Często śpiewa się o miłości i pracy. W fado znajdziemy opisy oczekiwania na corridę, fragmenty Biblii (poruszane są też inne kwestie religijne), a także opisy miast lub dzielnic, konflikty polityczne czy nawet śmierć znanych ówczesnych osobistości. Warto wspomnieć, że teksty wykazują pewne wspólne cechy ze znanymi z naszego podwórka pieśniami nowiniarskimi (podobieństwo to widoczne jest między innymi w tym, że tak jedne, jak i drugie pełniły funkcję „mediów” informujących o „nowościach”, jeżeli nawet nowości te były już nieco przestarzałe).

Wielkim atutem publikacji Nery są licznie przytaczane pieśni z polskimi tłumaczeniami. Dzięki temu każdy czytelnik, także nieznający języka portugalskiego, ma możliwość głębszego wniknięcia w ich tematykę i poetykę. Samego języka publikacji nie oceniam szczególnie dobrze, wydaje się zbyt przeładowany i mało czytelny, trudno jednak orzec, czy jest to kwestia oryginału, czy przekładu.

Historia fado nie jest tylko dziejami rozwoju gatunku, lecz jest także silnie związana z wykonawcami. O ile o pierwszych z nich niewiele wiadomo, o tyle późniejsi są dość dobrze znani. Ich życie przedstawia autor w kontekście twórczości. Znajdziemy tu nie tylko powszechnie rozpoznawalną Amalię Rodriguez, lecz również takich wykonawców, jak: Maria da Fé, Maria Teresa de Noronha, Argentina Santos, Ana Moura, Jisé Anfonso czy trzech poetów fado – Pedro Homem de Mello, David Mourão-Ferreira i José Carolos Ary dos Santos oraz wielu, wielu innych.

Publikację uzupełniają liczne ryciny, zdjęcia, okładki płyt, plakaty, obwoluty nut z muzyką fado, a nawet etykiety z pudełek od zapałek, na których właściciel marki Severa (Sociedade Nacional de Phisphoros) zaprezentował wyobrażenia wykonawców (!).

To lektura obowiązkowa dla fanów tego gatunku muzycznego, (etno)muzykologów, pasjonatów muzyki świata czy wielbicieli Portugalii. Jako uzupełnienie i kontekst dla tej naukowej publikacji warto sięgnąć po zbiór esejów Andrzeja Stasiuka, wydanych przez Wydawnictwo Czarne, a zatytułowanych po prostu Fado. Autor w charakterystyczny dla siebie gawędziarski sposób opisuje różne historie, przy dźwiękach fado podróżując z Babadag do rodzinnej wsi na Podlasiu. Kto ma ochotę na podróż w świat muzyki fado, niech sięgnie po lekturę!

Ewelina Grygier