We współczesnej nauce narracja jest postrzegana nie tylko jako specyficznie ukształtowany tekst, ale również jako umiejętność poznawcza. Zdolność do opowiadania i przekazywania w akcie komunikacji treści własnej pamięci jest kluczem do rekonstrukcji tożsamości – zarówno w jej wymiarze jednostkowym, jak i zbiorowym. Niełatwego wyzwania rekonstrukcji tożsamości Litwinów – na podstawie związanych z litewskim folklorem wielkich i małych narracji – podjęli się autorzy prac zgromadzonych w monografii Homo narrans: folklorinė atmintis iš arti (red. B. Stundžienė, Wilno 2012).
Redaktor tomu już na wstępie postawił pytanie zasadnicze dla rozważań folklorystycznych w ogóle. Mianowicie Bronė Stundžienė zapytała, czy folklor należy już tylko do przeszłości, czy jest kategorią martwą, która dziś może być tylko rekonstruowana? Wydaje się, że autorzy uznali, iż folklor wciąż jest żywy – w wymiarze łączenia wspólnoty, nadawania jej tożsamości. Nie da się jednak ukryć, że zmienia się jego forma i funkcja. Badacze słusznie dostrzegli, że nowe media i nowe środki przekazu powodują transformację samego folkloru.
Najbardziej znacząca wydaje się jednak zmiana funkcji folkloru. Autorzy podkreślili, że najbardziej autentycznymi „nosicielami” tradycji są przedstawiciele pokolenia urodzonego przed II wojną światową. Ich tożsamość jest wyraźnie zakorzeniona w zwyczajach językowo-kulturowych, tradycji ustnej oraz w doświadczeniach społeczno-politycznych, ich bieg życia wyznaczają kolejne „momenty przejścia” (narodziny, dojrzewanie, ślub, pogrzeb), a ich opowieści nie są wyrazem zobiektywizowanego podejścia historycznego. W prezentowanym zbiorze znajdziemy wiele badań opartych na analizie narracji starszego pokolenia, w których informatorzy opowiadają m.in. o swoich żydowskich sąsiadach czy pracy w skolektywizowanych gospodarstwach rolnych. Daje nam to pewne wyobrażenie o kształtowaniu przez nich obrazu świata, wyrażonego w języku i w tekście, wizji własnego otoczenia i stosunku do innych.
Monografia ukazuje także bogactwo gatunków folkloru – zarówno tych historycznych, jak i współczesnych powstałych pod wpływem zmian technologicznych. Przykładem może być dokonana przez Vitę Ivanauskaitė-Šeibutienė analiza opowieści o snach. Autorka porównała litewskie teksty pozyskane w czasie XIX-wiecznych wypraw etnograficznych oraz badań terenowych przeprowadzonych po roku 2000 wśród ludzi w okresie późnej dorosłości. Okazało się, że sny traktowane są nie tylko w kategoriach „wróżby”, ale również znaczącej opowieści o życiu jednostki i wspólnoty. W opowieściach pojawiły się bowiem swoiste lejtmotywy, związane z momentami przełomowymi, życiem rodzinnym, umieraniem czy doświadczeniem religijnym.
Czytelnik znajdzie w książce liczne odwołania do badań pamięci zbiorowej. Wykorzystanie koncepcji folk memory szerzej omówiła Lina Sokolovaitė. Badaczka zauważyła, że gatunki folkloru mogą być wykorzystywane w tekście jako sposób wyrazu indywidualnego doświadczenia. Przykładem ciekawej analizy, sięgającej do koncepcji folk memory, może być artykuł Liny Būgienė, która porównała narracje kobiet i mężczyzn z tradycyjnych litewskich społeczności wiejskich. Okazało się, że wypowiedzi mężczyzn cechują się dużym dystansem do świata opowieści, racjonalizmem, skłonnością do generalizowania własnych doświadczeń i humorem. Tymczasem kobiety budowały narracje nasycone emocjami, otwarte, z dużą dozą mistycyzmu i przy wykorzystaniu osadzonych w tradycji gatunków mowy, takich jak memorat. Sposób i treść opowiadania były wyraźnie zdominowane przez stereotypowe role społeczne. Kobiety skupiały się na opowieściach rodzinnych i przekazie tradycji, wyraźnie demonstrując przywiązanie do męża, nawet jeśli ten posiadał wiele negatywnych cech (np. był pijakiem). Ciekawie prezentuje się też analiza stereotypowych cech przypisywanych Żmudzinom, której dokonał Petras Kalnius. Mieszkańcy tego regionu mają charakteryzować się uporem, powolnością w myśleniu i działaniu, pracowitością i patriotyzmem. Taki obraz Żmudzina dominuje na całej Litwie, także w samym regionie żmudzkim.
Co ciekawe, autorzy dostrzegli też ważną rolę, jaką w kształtowaniu tożsamości odgrywa muzyka tradycyjna. W zbiorze znajdziemy artykuły dotyczące m.in. litewskich ballad czy tradycyjnych hymnów pogrzebowych. Modesta Liugaitė-Černiauskienė porównała kilka typów tradycyjnych ballad z obszaru Litwy, Białorusi i Ukrainy. Doszła do wniosku, że w utworach tych odzwierciedlona jest archaiczna wizja świata, choć poszczególne motywy są realizowane na różne sposoby. Rūta Žarskienė opisała historię kalnai (dosł. „wzgórza”), tradycyjnych hymnów pogrzebowych, wykonywanych z towarzyszeniem instrumentów dętych. Ich początki wiążą się z założoną w 1639 roku Żmudzką Kalwarią w Gardai. Nie wiadomo, od kiedy towarzyszyły one pogrzebom, choć wiąże się to z działalnością XVII-wiecznych bractw pogrzebowych. Mimo że tradycja wykonywania kalnai przechodziła liczne przeobrażenia, to przetrwała aż do początków XXI wieku.
Mimo że homo narrans równolegle staje się homo interneticus, to prace zgromadzone w wileńskiej monografii pokazują, że człowiek zanurzony w świecie nowych mediów jednocześnie jest mocno zakorzeniony w tradycyjnych wzorcach myślenia i mówienia, które kształtują jego tożsamość. Z pewnością warto zapoznać się z tą monografią, nie tylko by poznać litewskie tradycje, ale także zrozumieć, jak jednostkowa i zbiorowa narracja wpływa na naszą własną wizję świata.
Damian Gocół
Sugerowane cytowanie: D. Gocół, Człowiek w świecie opowieści, "Pismo Folkowe" 2019, nr 144 (5), s. 37.
We współczesnej nauce narracja jest postrzegana nie tylko jako specyficznie ukształtowany tekst, ale również jako umiejętność poznawcza. Zdolność do opowiadania i przekazywania w akcie komunikacji treści własnej pamięci jest kluczem do rekonstrukcji tożsamości – zarówno w jej wymiarze jednostkowym, jak i zbiorowym. Niełatwego wyzwania rekonstrukcji tożsamości Litwinów – na podstawie związanych z litewskim folklorem wielkich i małych narracji – podjęli się autorzy prac zgromadzonych w monografii "Homo narrans: folklorinė atmintis iš arti" (red. B. Stundžienė, Wilno 2012).