To zdanie utkwiło mi w głowie już dawno temu, choć nie ja je wymyśliłam. Autorem był profesor Jerzy Bartmiński, którego dokonań naukowych nie sposób zapomnieć. Przed laty (w roku 2012) udzielił mi wywiadu na temat współczesnego rozumienia folkloru.
„[…] Wpadli mi w ucho. Im też podobał się nasz koncert, więc pomyśleliśmy, że byłoby nieźle razem popracować. To było piekielnie trudne dla nas doświadczenie, bo żeby wspólnie grać, musieliśmy poznać od podstaw ich muzyczny alfabet. Ale kiedy w końcu nauczyliśmy się jego reguł, to naprawdę był czad” – opowiadał w książce Voo Voo. Dzień dobry wieczór Wojciech Waglewski o współpracy swojego zespołu z ukraińską formacją Haydamaky.
Burczybas – niewątpliwa atrakcja i znak rozpoznawczy współczesnych kaszubskich kapel ludowych. Jeszcze całkiem niedawno instrument obrzędowy towarzyszący grupom kolędniczym. Dlaczego używali go kolędnicy? Dlatego że jego funkcją było wzniecanie rytualnego hałasu w okresie świąt Bożego Narodzenia i Nowego Roku, gdy wypędzano stary rok i złe moce oraz „budzono” świat do nowego życia. Słowem, starano się przywrócić „czas początku”, pomóc mu wyłonić się z chaosu.
Zespół Kartuzy gra na burczybasie, V Opólnopolski Festiwal Folklorystyczny, Płock 1971 fot. Instytut Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM / Wikimedia
XXVII edycja Ogólnopolskiego Festiwalu Folklorystycznej Twórczości Dziecięcej „Dziecko w Folklorze” – wersja hybrydowa już wybrzmiała i przeszła do historii. Przez dwa dni wystąpiło „na żywo” i „zdalnie” prawie trzysta osób z dziewięciu województw.
fot. materiały organizatora
Warto spojrzeć na ten przedziwny rok 2020. Tyle przeżyć, tyle wydarzeń, które nie zdarzyły się, tyle starań, by było normalnie, nawet w kwestii kultury ludowej. Dziedziny, która ucierpiała mocno tak jak wiele innych dziedzin kultury, bo absolutna większość zaplanowanych festiwali, warsztatów, koncertów, spotkań została odwołana, ale jednak nie wszystko zostało stracone. A życie torowało sobie drogę mimo przeszkód.
W dniach 10–11 grudnia 2020 roku w Lublinie odbyła się Międzynarodowa Konferencja Naukowa „Folk – folklor – folkloryzm”, która otworzyła XXX edycję Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Ludowej „Mikołajki Folkowe” (10–13 grudnia 2020 roku). Choć początkowo założono, że miejscem obrad, tak jak w ubiegłym roku podczas Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej „Ludowość w sztuce, muzyce, literaturze i teatrze” (Lublin, 29 listopada 2019 roku), będzie Akademickie Centrum Kultury UMCS „Chatka Żaka”, to ze względu na trwającą sytuację pandemiczną tegoroczna konferencja nie mogła odbyć się zgodnie z przewidywaniami osób odpowiedzialnych za jej organizację. W tym roku przebiegała zatem w trybie zdalnym, przy wykorzystaniu internetowej platformy Zoom, a z Sali Obrad Rady Wydziału Humanistycznego UMCS moderował ją powołany i przygotowany do tego zespół.
fot. A. Grzesiuk
Historia lubelskich dyskusji o ludowości i inspirowaniu się nią w kulturze współczesnej sięga 1983 roku. Wówczas to z inicjatywy prof. Jerzego Bartmińskiego Wojewódzki Dom Kultury w Lublinie zorganizował dyskusję na temat folkloryzmu. Problematyka, o której rozmawiało wtedy grono ekspertów, do dziś jest przedmiotem naukowych sporów. Jak przez prawie cztery dekady od tamtej debaty zmieniło się postrzeganie folku, folkloru i folkloryzmu?
fot. M. Musiał: Konferencja „Ludowość w sztuce, muzyce, literaturze i teatrze”, Lublin, 29 listopada 2019 – od lewej prof. J. Bartmiński, dr hab. J. Szadura i członkowie SKNE UMCS
We współczesnej nauce narracja jest postrzegana nie tylko jako specyficznie ukształtowany tekst, ale również jako umiejętność poznawcza. Zdolność do opowiadania i przekazywania w akcie komunikacji treści własnej pamięci jest kluczem do rekonstrukcji tożsamości – zarówno w jej wymiarze jednostkowym, jak i zbiorowym. Niełatwego wyzwania rekonstrukcji tożsamości Litwinów – na podstawie związanych z litewskim folklorem wielkich i małych narracji – podjęli się autorzy prac zgromadzonych w monografii "Homo narrans: folklorinė atmintis iš arti" (red. B. Stundžienė, Wilno 2012).
Patrzyłam na Lubelszczyznę zwykle z daleka, ale czasem z bliska. Urodziłam się niedaleko, w Sandomierzu. Kiedy wędrowałam na górę (tak, wtedy to była dla mnie góra!) Salve Regina, a taki był zwyczaj, to było stamtąd widać, jak San wpada do Wisły. Szeroki krajobraz, jaki rozpościera już po drugiej stronie rzeki, powodował, że jednym okiem patrzyłam także na jakąś część Lubelszczyzny. Z Sandomierza wyruszałam na pierwsze, dziecięce jeszcze wycieczki rodzinne na lubelską stronę – w kierunku Kraśnika, Modliborzyc, w Lasy Janowskie. Zawsze latem, bo do Sandomierza jeździłam na wakacje do mojej Babci, Marii Horodyskiej, i u niej w domu mogłam słuchać przyśpiewek z tamtego regionu od zawsze wesołych sióstr Kluszczyńskich: Anieli, Lucyny i Stefci.
Siedzę nad pustką kartką i zastanawiam się, czym się podzielić z czytelnikami „Pisma Folkowego”? Jakie przemyślenia niesie ten rok, czy dla kultury tradycyjnej jest szczególny, czy zwykły? I co jest zwykłe, a co nie? Od licznych imprez z kulturą ludową (tak czy inaczej rozumianą) w Polsce aż tętni. Nawet zima nie przeszkodziła w organizacji wielu koncertów, festiwali, konferencji, spotkań, warsztatów. Mało tego – w wielu nowych miejscach pojawili się wiejscy muzykanci i folkowcy, choć ci ostatni może mniej licznie, a pierwsi częściej. Na Facebooku codziennie publikowane są informacje o nowych projektach miejsko-wiejskich, z akcentem na „miejskość”. O czym to wszystko świadczy? Czy może mamy jakiś wielki wzrost zainteresowania rodzimą kulturą, tą tradycyjną?
Wielu czytelników zapewne się oburzy z powodu określenia „gruba”, jakie zostało użyte w tytule tekstu. Nie jest to jednak nic innego, jak dosłowne tłumaczenie imienia, jakim nazywa się jedną z najbardziej znanych maltańskich postaci.
Fot. J. Michniuk: Rekonstrukcja staui grubej kobiety. Świątynie Ġgantija, Gozo.
Folklor Rzeszowiaków – obraz przemian. Według badań terenowych 2014–2016, Katarzyna Barańska, Jolanta Dragan (red.); Tomasz Nowak, Polski, polonez, chodzony; Bartosz Gałązka, Kolędy Podkarpacia. Pogranicze polsko-ruskie II: Od Przeworska
Ilja Sajtanow to moskiewski muzyk – gra utwory improwizowane i inspirowane kulturą pogranicza z różnych państw Europy i Kaukazu. Uczył się muzyki klezmerskiej od Stasa Rajki, Merlina Shepherda, Marylin Lerner i Joshuy Horowitza. Na XXVIII Mikołajkach Folkowych prowadził warsztaty muzyki żydowskiej „Melodie z Lubelskiego i nie tylko” oraz wcielił się w rolę „żywej książki” w czasie wydarzenia cyklicznie organizowanego przez Studenckie Koło Naukowe Etnolingwistów UMCS. O muzyce pogranicza, improwizacji, matematyce i lubelskich nigunach rozmawiał z nim Damian Gocół.
Fot. J. Bodys: Mikołajki Folkowe 2018
Ostatnie kilka miesięcy upłynęło mi pod znakiem międzyastralnych spotkań z muzykantami i śpiewakami, którzy „się minęli”. Dla portalu Kanon Stu Małgorzaty i Andrzeja Bieńkowskich pisałam notki o niektórych ludowych muzykach z lat 70. XX wieku, a żeby to zrobić musiałam pobudzić swoją pamięć, przesłuchać liczne wywiady nagrane w tamtym czasie i po prostu zagłębić się w przeszłość. To niełatwe zadanie, bo przecież trzeba było odświeżyć emocje odczuwane podczas tamtych spotkań. A były one wtedy niemałe!
Nasz świat to jedno wielkie skupisko mitów i opowieści o magicznych istotach i nadprzyrodzonych wydarzeniach. Każdy kraj, region, miasto czy nawet najmniejsza wioska ma własne, niepowtarzalne legendy, przekazywane z pokolenia na pokolenie. Również Malta jest pełna historii o baśniowych istotach, stworach obecnych w świadomości i codzienności nie tylko dzieci, ale i dorosłych.
Gandlora Cave Bear: www.maltatoday.com
Stroje krakowskie. Historie i mity, Elżbieta Pobiegły, Ewa Rossa (red.); Monika Michaluk, Witold Przewoźny, Etnogadki. Opowiastki o dawnych obrzędach i zwyczajach; Maria Małanicz-Przybylska, Między dźwiękami Skalnego Podhala. Współczesna góralszczyzna
Muzykowanie na Lubelszczyźnie znacznie rzadziej opisywane jest w literaturze niż śpiew, który dla obszarów Polski Wschodniej stanowi zasadniczą dominantę wykonawczą. Samo zjawisko „muzykowania”, a więc podejmowania czynności gry na instrumencie może być rozpatrywane z co najmniej kilku perspektyw badawczych.
Fot. tyt.: J. Magierski. Ze zbiorów Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” UMCS: Antoni Bednarz na kazimierskim festiwalu w roku 1976
Lubię je, te festiwale z muzyką ludową w tytule – obojętnie, w jakim są stylu. Wychowałam się zawodowo między badaniami terenowymi a estradami festiwalowymi. Na studiach był obóz etnograficzny, poznanie twarzą w twarz i głosem w głos, a w pierwszym roku pracy radiowca cztery festiwale: w Płocku, Kazimierzu, Zakopanem i Mielcu. Jako kończący studia etnomuzykolog chciałam jak najczęściej jeździć w teren i tam rejestrować pieśni, rozmowy, zostawiać trwały ślad. Jako początkujący radiowiec zaczęłam doceniać rolę festiwali, czyli miejsc, gdzie co prawda wykonawcy występują w innym kontekście i roli, ale za to w jednym miejscu gromadzi się ich wielu. To ułatwia spotkanie, pracę, daje w krótkim czasie więcej nagrań, a tych w latach 70. brakowało w Polskim Radiu.
W dniu 8 grudnia 2017 r. w Akademickim Centrum Kultury UMCS „Chatka Żaka” odbyła się konferencja naukowa pod nazwą „Folklor po Edisonie”, zorganizowana przez: Stowarzyszenie Animatorów Ruchu Folkowego, Studenckie Koło Naukowe Etnolingwistów UMCS, ACK „Chatka Żaka” i „Pismo Folkowe”. Wydarzenie było częścią 27. Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Ludowej „Mikołajki Folkowe”. Organizatorzy sformułowali temat szeroko, aby do debaty mogli włączyć się przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych.
W ramach Mikołajek Folkowych 2016 jedną z Żywych Książek, z którymi mogli porozmawiać goście festiwalu, była dr hab. Katarzyna Smyk, prof. UMCS – językoznawca, kulturoznawca, folklorystka, autorka monografii Choinka w kulturze polskiej. Symbolika drzewka i ozdób (Kraków 2009). Z lubelską badaczką o folklorze, badaniach kultury tradycyjnej, bożonarodzeniowym drzewku i etnodesignie rozmawiała Klaudia Adamczyk, wolontariuszka Studenckiego Koła Naukowego Etnolingwistów UMCS.
Od 7 sierpnia 1945 r., kiedy utworzono województwo rzeszowskie, zaniedbany region zaczął prężnie się rozwijać pod względem politycznym, społecznym, gospodarczym i kulturalnym. Rozpoczęto zwalczanie analfabetyzmu na wsiach, w których powstawały biblioteki, czytelnie oraz zespoły artystyczne. Ogromną rolę w rozwoju województwa rzeszowskiego odegrało pojawienie się radiofonii.
Fot. J. Dynia: Kapela Muzykanty z Trzciany. II Festiwal Żywej Muzyki na Strun Dwanaście i Trzy Smyki 2015
Po raz pierwszy od powstania Festiwalu Folkowego Polskiego Radia „Nowa Tradycja” uczestniczyłam w nim w tym roku (11-14 maja, Studio Koncertowe Polskiego Radia) nie jako jego twórca i jurorka, ale po prostu jako słuchaczka i odbiorca muzyki. To było doświadczenie wcześniej mi nieznane i chcę podzielić się garścią refleksji, z którymi opuszczałam Studio im. Witolda Lutosławskiego.
Drugie, trzecie i czwarte dno obrazoburczej piosenki zanotowanej przez Oskara Kolberga, która w autorskim opracowaniu pt. „Żyd” znalazła się na płycie „Mody i kody” Orkiestry św. Mikołaja.
Fot. www.polona.pl
Fot. A. Kusto: Wspólny taniec podczas gali finałowej. Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich w Zakopanem 2015
Zgodnie z łacińskim źródłosłowem festivus oznacza „świąteczny”, „radosny”, „wesoły” i „beztroski” natomiast festum – „święto” lub „czas świąteczny”, „czas wesołości”. MacAloon podkreśla, że święto z jednej strony definiowane jest jako radosny, nieskrępowany nastrój, z drugiej jako „czas obchodów uroczystości i odprawiania szczególnych ceremonii, (…) porządek publicznego świętowania”. Dalej wskazuje on również, że święto, w przeciwieństwie do spektaklu, wymaga zaangażowanego uczestnictwa: „święto oznacza, że jesteś na miejscu; święto na odległość nie istnieje”. W tym ujęciu międzykulturowy festiwal folklorystyczny staje się raczej świętem aniżeli spektaklem.
W sercu Estonii, nad rzeką Emajõgi położone jest miasto o niezwykle bogatych tradycjach uniwersyteckich – Tartu. Założony przez Gustawa Adolfa w 1632 roku Uniwersytet w Tartu był drugą wyższą uczelnią ówczesnego szwedzkiego imperium. Obecnie jest to jedna z najważniejszych szkół wyższych kraju. Poza tradycjami akademickimi z miastem związana jest także historia dokumentacji estońskiego folkloru. To tutaj w 1927 roku powstało Centralne Archiwum Folkloru1, obecnie będące częścią Muzeum Literatury2. Pierwszym dyrektorem archiwum był Oscar Loorits (1890–1961), który zorganizował placówkę jako centralne archiwum skupiające rozproszone wcześniej materiały3. W zbiorach Estońskiego Archiwum Folkloru znajdują się materiały pisane, fotografie oraz nagrania dźwiękowe i filmowe.
Porą, gdy powracają bociany, kwitnie wierzba, rowy pełne są wody, a łąki kęp żółtych kaczeńców, świętuje się Wielkanoc, największe i najstarsze, bo ustanowione jako pierwsze święto chrześcijaństwa. Czas radości, tryumfu i spełnienia obietnic. O Wielkanocy i jej odchodzeniu na Lubelszczyźnie opowiada profesor Jan Adamowski, językoznawca i folklorysta z Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie.
Konferencja jest częścią XXVII Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Ludowej „Mikołajki Folkowe”. Jest to drugie spotkanie w cyklu poświęconym kulturze tradycyjnej. Temat został sformułowany szeroko, aby do debaty mogli włączyć się przedstawiciele różnych dyscyplin naukowych.
Mikołajki Folkowe
piątek, 8 grudnia 2017, godz. 09.00
Ogólnopolska konferencja naukowa „Przed ołtarzem pól…”. Święci w kulturze ludowej odbędzie się 30 listopada 2018 r. w ACK UMCS „Chatka Żaka” i będzie częścią XXVIII Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Ludowej Mikołajki Folkowe.
„Etnogadki, opowiastki o dawnych obrzędach i zwyczajach” to nietypowa książka, którą stworzyła trójka autorów – Monika
Ogólnopolska konferencja naukowa „Folk –folklor – folkloryzm” odbędzie się w dniach 10–11 grudnia 2020 roku w Akademickim Centrum Kultury UMCS „Chatka Żaka” i będzie częścią jubileuszowego XXX Międzynarodowego Festiwalu Muzyki Ludowej „Mikołajki Folkowe”.
Folk – folklor – folkloryzm
Międzynarodowa Konferencja Naukowa
XXX Międzynarodowy Festiwal Muzyki Ludowej „Mikołajki Folkowe”
Lublin, 10–11 grudnia 2020
Konferencja zdalna – platforma Zoom
10 grudnia 2020