Przedmiotem rozprawy Marioli Tymochowicz jest tradycyjne pożywienie mieszkańców wsi na Lubelszczyźnie. Tytuł publikacji należy uznać za adekwatny do bogactwa treści omówionych w opracowaniu. Kwestii pożywienia autorka przypisuje bardzo istotne znaczenie, uznając je za element kodu kulturowego poszczególnych społeczności. Rozprawę rozpoczyna Wstęp, w którym badaczka dokładnie wyjaśnia powód wyboru tematu pracy, konstatując, że jedzenie jest ważnym elementem życia każdego człowieka, bowiem stanowi dlań czynność codzienną i konieczną. W tej części rozprawy autorka również jasno formułuje cel swoich dalszych rozważań: „[…] w odniesieniu do pożywienia najistotniejsze jest wykazanie, że nie jest ono jedynie koniecznością, zaspokajającą potrzeby fizjologiczne człowieka, ale stanowi ważny element kultury danej społeczności. Jest ono bowiem wielokodowym, złożonym makroznakiem i należy je traktować jako holistyczny tekst kultury” (s. 9).
Koncepcję pożywienia jako tekstu kultury badaczka rozwija w pierwszym rozdziale publikacji. Właściwe rozważania poprzedza udaną próbą zdefiniowania terminu tekst kultury, wprowadzonego przez przedstawicieli moskiewsko-tartuskiej szkoły semiotycznej (Toporow, Łotman, Uspienski). W kolejnej części rozprawy autorka prezentuje specyfikę kuchni chłopskiej na tle odmiennych typów kuchni polskiej (dworskiej, szlacheckiej, klasztornej oraz mieszczańskiej), wymienia ponadto właściwości pożywienia chłopskiego odróżniające je od innych (np. minimalizm i rygoryzm konsumpcyjny). Odwołuje się też do zagadnienia szczególnie zajmującego, czyli tabu pokarmowego, które w znacznym stopniu decyduje o charakterze kuchni chłopskiej. Jak podkreśla badaczka – obejmuje ono okoliczności przygotowywania i spożywania posiłków, osoby je przygotowujące oraz rodzaje produktów uznane przez daną społeczność za nadające się do spożycia. Rozdziały trzeci, czwarty i piąty skoncentrowane zostały wokół przestrzeni kuchennej (np. wyposażenia kuchni), przyrządzania pokarmów oraz towarzyszących temu obostrzeń (chociażby względem kobiet w trakcie menstruacji, w ciąży i po połogu), jak również potraw typowych dla obszaru Lubelszczyzny (lista pokarmów charakterystycznych powstała w oparciu o dostępną literaturę etnograficzną oraz zgromadzone materiały archiwalne): żuru, kapłonika, sołoduchy, rosołu na miotle i innych. Całość dopełnia rozdział szósty (ostatni), w którym najwięcej uwagi autorka poświęca zagadnieniu roli pożywienia w sytuacjach obrzędowych, z zaakcentowaniem miejsca pokarmów w odprawianiu różnorodnych praktyk magicznych (wśród nich za najważniejsze uznaje praktyki magiczno-wegetacyjne, mające zapewnić gospodarzom dobrobyt i urodzaj). W Zakończeniu badaczka przedstawia funkcje pożywienia – za szczególnie istotne uważa jego funkcje kulturowe. Formułuje również sześć konkluzji dotyczących przeobrażeń lubelskiej kuchni chłopskiej, jakie dokonały się od drugiej połowy XIX wieku do końca XX stulecia. Rozważania zamyka wzmianka na temat obserwowanej obecnie ekspansji zjawiska mieszania się potraw z „pańskiej” i chłopskiej kuchni.
Niewątpliwym walorem opracowania Marioli Tymochowicz jest aneks fotograficzny (pięćdziesiąt dziewięć ilustracji), prezentujący zarówno przywoływane w publikacji elementy wyposażenia kuchni oraz sprzęty kuchenne, jak też prace rolnicze, narzędzia gospodarskie, a ponadto przykłady obrzędów i rytuałów. Za zaletę publikacji można uznać komunikatywny styl wywodu, który czyni prezentowaną pracę czytelną nie tylko dla ekspertów w omawianej dziedzinie, a tym samym – znacznie poszerza grono odbiorców. Na uwagę zasługuje również obszerna bibliografia (blisko sześćset adresów bibliograficznych), skupiająca literaturę przedmiotu z różnych dyscyplin naukowych, oraz mnogość materiałów terenowych wykorzystanych w pracy (z zasobów: Archiwum Zakładu Kultury Polskiej Instytutu Kulturoznawstwa UMCS, Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” Instytutu Filologii Polskiej UMCS, Archiwum Działu Kultury Materialnej i Duchowej, Sekcji Etnograficznej Muzeum Lubelskiego w Lublinie, Archiwum Muzeum Wsi Lubelskiej w Lublinie, Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego w Cieszynie, Archiwum Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego oraz Archiwum Programu Historia Mówiona Ośrodka „Brama Grodzka – Teatr NN” w Lublinie). W związku z tym opracowanie ujawnia szeroką perspektywę badawczą i ma charakter holistyczny. Na podkreślenie zasługuje przejrzysta i klarowna struktura całości wywodu, która czyni go atrakcyjnym i interesującym nie tylko dla znawców i miłośników podjętych w nim zagadnień. Rozprawa Tradycyjne pożywienie chłopskie na Lubelszczyźnie jest niezwykle wartościowym źródłem wiedzy o tym, co stanowi jeden z najważniejszych komponentów kodu kulturowego społeczności chłopskiej na Lubelszczyźnie, jak też kodu ogólnokulturowego, odzwierciedlającego tak indywidualny, jak i społeczny charakter życia ludzkiego.
Sylwia Gierczak,
doktorantka w dyscyplinie językoznawstwo w Szkole Doktorskiej Nauk Humanistycznych UMCS.
Mariola Tymochowicz, Tradycyjne pożywienie chłopskie na Lubelszczyźnie,
Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2019.
Sugerowane cytowanie: S. Gierczak, Wokół tradycyjnego pożywienia chłopskiego, "Pismo Folkowe" 2019, nr 144 (5), s. 39.
Przedmiotem rozprawy Marioli Tymochowicz jest tradycyjne pożywienie mieszkańców wsi na Lubelszczyźnie. Tytuł publikacji należy uznać za adekwatny do bogactwa treści omówionych w opracowaniu. Kwestii pożywienia autorka przypisuje bardzo istotne znaczenie, uznając je za element kodu kulturowego poszczególnych społeczności.