U schyłku 2020 roku Komitet Językoznawstwa PAN przyznał nagrody za wybitne osiągnięcia naukowe w zakresie językoznawstwa. W tej edycji szczególnie docenione zostały opracowania słownikowe o charakterze językowo-kulturowym, służące rekonstrukcji ludowej i regionalnej wizji świata.
W 2020 roku miała miejsce trzecia edycja konkursu KJ PAN mającego na celu wyłonienie szczególnie cennych prac naukowych z dziedziny językoznawstwa. Oceniając je, uwagę zwracano przede wszystkim na nowatorstwo tematyczne i metodologiczne. W składzie kapituły konkursowej zasiedli: prof. dr hab. Romuald Huszcza, prof. dr hab. Krystyna Kleszczowa (przewodnicząca), prof. dr hab. Rafał Molencki, prof. dr hab. Renata Przybylska oraz prof. dr hab. Anna Tyrpa. Wyboru dokonano spośród zgłoszonych do konkursu publikacji wydanych w 2019 roku.
W tej edycji konkursu nagrody przyznano dwóm pracom o charakterze leksykograficznym. Pierwsza z nich to monografia zbiorowa Słownik stereotypów i symboli ludowych. Kolejne tomy są wydawane pod redakcją prof. dr. hab. Jerzego Bartmińskiego (pomysłodawcy i redaktora serii) i prof. dr hab. Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej (zastępcy redaktora) od 1996 roku. Koncepcja tego opracowania jest jednak znacznie starsza, gdyż próbny tom publikacji wydano już w 1980 roku we Wrocławiu (jako Słownik ludowych stereotypów językowych). Kolejne tomy (podzielone na części tematyczne) publikowane są sukcesywnie w lubelskim Wydawnictwie UMCS. Nagrodę przyznano zespołowi redagującemu opracowanie za części wydane w 2019 roku (t. 2, Rośliny, cz. 3, Kwiaty, cz. 4, Zioła).
Na posiedzeniu KJ PAN, które odbyło się w formie zdalnej 30 listopada 2020 roku, Jerzy Bartmiński omówił nagrodzone części słownika, nazywane przez niego „kwietnikiem” i „zielnikiem”. Całemu opracowaniu słownikowemu przyświeca idea zrekonstruowania obrazu świata, który utrwalony jest w polskiej kulturze ludowej. Ideą przewodnią omawianego opracowania jest „rekonstrukcja tradycyjnego obrazu świata utrwalonego w polskiej kulturze ludowej” z perspektywy nosiciela tej kultury. Na tę ludową, chłopską wizję rzeczywistości składa się wiele elementów takich jak: system wartości, różne postawy wobec świata, ludowa mentalność. W słowniku jest ona odtwarzana na podstawie ludowego języka, folkloru, zapisów wierzeń i praktyk obrzędowych. Pod względem materiałowym zespół etnolingwistyczny sięga do zbiorów z okresu od XIX do XXI wieku. Dotyczą one nie tylko terenów w obecnych granicach państwa polskiego, ale także skupisk Polonii. Autorzy słownika korzystają z danych o charakterze dialektologicznym, folklorystycznym i etnograficznym. Sięgają nie tylko do dawnych opracowań (np. dzieł Oskara Kolberga), lecz również współczesnych badań terenowych. Lubelscy etnolingwiści prowadzili je od lat 70. XX wieku w ponad 300 miejscowościach. W badaniach brali udział członkowie Studenckiego Koła Naukowego Etnolingwistów UMCS, magistranci i doktoranci. Autorami haseł w częściach poświęconych ziołom i kwiatom są: prof. dr hab. Jerzy Bartmiński, prof. dr hab. Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, dr hab. Dorota Piekarczyk, dr hab. Joanna Szadura, dr Agata Bielak, dr Anna Kaczan, dr Lidia Nepop-Ajdaczić, dr Katarzyna Prorok, dr Ewa Pacławska-H rycyna. W opracowaniu tomów udział wzięły mgr Beata Maksymiuk-Pacek i mgr Anna Michalec. Konsultantem botanicznym był dr hab. Robert Gruszecki. Do końca 2021 roku planowane jest wydanie kolejnych czterech zeszytów Rośliny: Drzewa, Krzewy, Grzyby, Chwasty i zbiorowiska roślin (las, łąka).
Kolejną nagrodzoną publikacją jest Ilustrowany leksykon gwary i kultury podhalańskiej. Jest to praca indywidualna autorstwa prof. dr. hab. Józefa Kąsia z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Słownik wydawany był od 2015 roku, początkowo przez Bukowiańskie Centrum Kultury „Dom Ludowy” (t. 1–3), następnie przez wydawnictwo Rafał Monita Oficyna Artystyczna Astraia (t. 4). Od 2017 roku pozostałe części publikowane były przez Małopolskie Centrum Kultury SOKÓŁ. Całość zamknęła się w 12 tomach. Nagroda została przyznana za te, które zostały wydane w 2019 roku (t. 9–12).
Publikacja Józefa Kąsia jest dziełem zamkniętym i kompletnym. Służy kompleksowemu opisowi kultury duchowej i materialnej Podhala. Leksykon jest dostosowany zarówno do odbiorcy specjalistycznego, jak i amatorskiego. Całość obejmuje 54 906 artykułów hasłowych i 6 255 zdjęć. Prace nad publikacją trwały siedemnaście lat – od wydania Słownika gwary orawskiej (2003). W leksykonie zastosowano uproszczony zapis półfonetyczny, dostosowany do potrzeb niefachowego czytelnika. Artykuły hasłowe o charakterze językowym uzupełniono o kontekst etnograficzny, by lepiej oddać specyfikę kulturową regionu. Każde z haseł zilustrowano także licznymi i długimi cytatami, które pokazywały dane słowo w kontekście kulturowym. Bogaty materiał graficzny pozwolił oddać etnograficzną specyfikę opisywanego słownictwa, a także relacje holonimiczno-meronimiczne.
Szczególnie warte podkreślenia jest, że w tej edycji wyróżniono prace poświęcone kulturze ludowej. W ten sposób doceniono nie tylko wyjątkowe walory naukowe tych opracowań, ale także podkreślono istotne miejsce, jakie kultura chłopska zajmuje w kształtowaniu tożsamości narodowej.
Damian Gocół
Sugerowane cytowanie: D. Gocół, Nagroda dla opracowań słownikowych poświęconych językowi i kulturze ludowej, "Pismo Folkowe" 2020, nr 151 (6), s. 19.
U schyłku 2020 roku Komitet Językoznawstwa PAN przyznał nagrody za wybitne osiągnięcia naukowe w zakresie językoznawstwa. W tej edycji szczególnie docenione zostały opracowania słownikowe o charakterze językowo-kulturowym, służące rekonstrukcji ludowej i regionalnej wizji świata.