Festiwal fonografii

We wrześniu odbyła się konferencja naukowa „Fonografia dla muzyki i nauki: historia, relacje, współczesność”, którą zorganizowano z okazji 140. rocznicy opatentowania fonografu przez Edisona. Tematyka etnomuzycznych kolekcji fonograficznych poszerzona została o omówienie zbiorów niezwiązanych z folklorem.

W 2018 roku mija 140 lat od wynalezienia i opatentowania fonografu przez Thomasa Alvę Edisona. Fonograf był pierwszym urządzeniem, dzięki któremu można było nie tylko zapisać, ale i odtworzyć dźwięk. Na przestrzeni lat zmieniały się rejestratory, nośniki, technika nagrywania, wreszcie jakość uzyskiwanych nagrań. Pomimo tych zmian we współczesnym świecie stale odczuwamy zmiany, jakie spowodował wynalazek Edisona. O meandrach fonografii, historii nagrań, dokumentacji oraz współczesnych kolekcjach archiwalnych dyskutowano pod koniec września na konferencji naukowej „Fonografia dla muzyki i nauki: historia, relacje, współczesność”. Wydarzenie odbyło się w dniach 25-26 września 2018 roku w Instytucie Sztuki PAN, a organizatorami sesji byli: Samodzielne Koło Muzykologów przy Zarządzie Głównym Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków, Sekcja Fonotek Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich, Zbiory Fonograficzne Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Podczas konferencji głos zabrali przedstawiciele jednostek badawczych i naukowych, muzeów czy firm fonograficznych.

Historia, technika i wydawnictwa płytowe
Historyczne ujęcie wpływu fonografii na naukę i sztukę zaprezentowali: prof. dr hab. Irena Poniatowska (Wpływ fonografii na periodyzację historii muzyki), prezes Związku Kompozytorów Polskich – dr Mieczysław Kominek (Niemuzykalny Edison), wiceprezes Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków – dr Katarzyna Janczewska-Sołomko (Recepcja fonografu w Polsce) oraz Ireneusz Janik (Rok 1945. Dwie drogi do Polski i całkiem różni panowie w tubach – nie licząc psa) z Akademii Muzycznej im. Grażyny i Kiejstuta Bacewiczów w Łodzi. Referat poświęcony kwestiom technicznym związanym z nagraniami wygłosiła Anna Rutkowska (Fonografia dla nauki. Od historii do współczesności) z Polskiego Radia i Państwowej Wyższej Szkoły Filmowej, Teatralnej i Telewizyjnej im. L. Schillera w Łodzi
O nagraniach i firmach wydawniczych mówili: niezależny krytyk muzyczny Jan Popis (Reedycje nagrań historycznych w Polskich Nagraniach) oraz dr Małgorzata Polańska z Firmy Fonograficznej DUX (Znaczenie fonografii dla muzyki i nauki: podobieństwa i różnice). Tematykę związaną z poszczególnymi albumami oraz przekazem treściowym okładek płyt w swoich referatach podjęli pracownicy Zakładu Muzykologii w Instytucie Sztuki PAN: Bartłomiej Gembicki (Mozaiki, maski i gondole. Okładki płyt jako reprezentacje muzycznego mitu) oraz Ewelina Grygier (Rozwój fonografii a działalność muzyków ulicznych. Amatorskie i profesjonalne wydawnictwa płytowe).

Archiwalia
W szerokiej perspektywie ukazane zostały także dźwiękowe zbiory archiwalne. Zbiór etnomuzycznych nagrań obu uniwersytetów lubelskich – Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II oraz Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, historię powstawania kolekcji, osoby związane z jej tworzeniem, sposoby przechowywania, a także zawartość nagrań przedstawiły: Beata Maksymiuk-Pacek (Archiwizacja materiałów terenowych w Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” UMCS i ich wykorzystanie do badań naukowych) oraz dr Kinga Strycharz-Bogacz (Zbiory foniczne Archiwum Muzycznego Folkloru Religijnego KUL – żywa tradycja jako zachowane dziedzictwo kulturowe oraz perspektywy badawcze). O nagraniach ze Zbiorów Fonograficznych Instytutu Sztuki PAN – ich gromadzeniu, a także procesie digitalizacji – opowiedział kierownik Zbiorów Fonograficznych, dr Jacek Jackowski (Archiwa etnomuzyczne. Nagrania – dane – informacja; raport z realizacji projektu Polska Muzyka Tradycyjna – Dziedzictwo Fonograficzne. Stan aktualny, zachowanie, udostępnianie). Wątek archiwaliów związanych z folklorem poruszyła także Agnieszka Kostrzewa z Muzeum Etnograficznego im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu (Nieznane wałki fonograficzne Centralnego Archiwum Fonograficznego w zbiorach Muzeum Etnograficznego w Toruniu). Obecnie cztery odnalezione wałki fonograficzne zostały zdigitalizowane przez wiedeńskiego specjalistę Franza Lechleitnera przy współpracy pracowników Zbiorów Fonograficznych IS PAN i czekają na naukowe opracowanie.
O wydanej niedawno płycie z nagraniami śląskimi zarejestrowanymi na początku drugiej dekady XX wieku przez Niemca Paula Schmidta („Polskie pieśni ludowe na Śląsku Opolskim przez Paula Schmidta w 1913 r. na fonograf zebrane. Pierwsze nagrania muzyki tradycyjnej dokonane na Śląsku Opolskim ze Zbiorów Archiwum Fonograficznego w Berlinie”) opowiadał dr Mariusz Pucia z Uniwersytetu Opolskiego (Dźwiękowe przekazy opolskiej muzyki tradycyjnej w archiwach. Sprawozdanie i ilustracja dźwiękowa w wykonaniu zespołu Zaginione Archiwum). Po referacie miała miejsce prezentacja muzyczna grupy Zaginione Archiwum (Mariusz Pucia – klarnet, Anna Dzwonkowska-Pucia – głos, Dariusz Kownacki – akordeon, elektronika). Zespół zaprezentował własną, współczesną wizję utworów nagranych przez Schmidta.
Tematyka etnomuzycznych kolekcji fonograficznych poszerzona została o omówienie zbiorów niezwiązanych z folklorem. O nagraniach muzyki Fryderyka Chopina mówili Monika Wiciarz oraz dr Marcin Konik (Fonoteka Narodowego Instytutu Fryderyka Chopina – charakterystyka zbioru i opracowanie w dobie Digital Humanities), a kolekcje biblioteczne przybliżyła słuchaczom Karolina Skalska (Reprezentacja nagrania muzycznego w bibliotece. Komunikat).
Interesujące wątki tematyczne związane z nagraniami muzyki religijnej poruszyła dr Arleta Nawrocka-Wysocka (Fonograf w etnohymnologii, czyli o pierwszych nagraniach hymnów luterańskich w Skandynawii i krajach bałtyckich), a o estetycznym wymiarze fonografów – będących dawniej nie tylko cudownymi urządzeniami, lecz także pięknymi sprzętami, zdobiącymi pokoje i gabinety opowiedział Olaf Michalski (Maszyny mówiące językiem sztuki).
Konferencji towarzyszyła wystawa fonografów z prywatnej kolekcji Jerzego Gogacza. Były to m.in. urządzenia firm Triumph, Home, Standard, Columbia, Lira, a także tzw. „lalka” – rejestrator dźwięku umieszczony w lalce-zabawce. W trakcie konferencji kolekcjoner zaprezentował niektóre z fonografów, a słuchacze mieli możliwość usłyszeć: kujawiaka Wieniawskiego (2 min, skrzypce); nokturn Chopina (2 min, wiolonczela);menueta Paderewskiego (4 min, orkiestra); dumkę Katzera (4 min, śpiew – Wincent Czerwiński); poloneza Chopina [A-dur, op. 40, nr 1] (4 min, orkiestra).
Referaty z konferencji zostały zarejestrowane i ukażą się w najbliższym czasie w formie filmów. Planowana jest także publikacja wybranych tekstów.

Ewelina Grygier