Muza o strojach ludowych

Na początku roku, nakładem Wydawnictwa MUZA, ukazały się dwa dalsze tomy z serii "Ocalić od zapomnienia". Stanowią one uzupełnienie trzytomowego segmentu poświęconego strojom ludowym z obszaru współczesnych granic Polski. Autorką obu książek jest Elżbieta Piskorz-Branekowa, od wielu lat pracująca w Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie.

Pierwszy tom serii prezentował ubiory ogólnie znane oraz pochodzące z różnych regionów kraju, takie jak odświętny strój krakowski czy strój krzczonowski. Jak przyznaje sama autorka, miała to być samodzielna publikacja. Bardzo pozytywne przyjęcie pierwszej książki, która doczekała się czterech wydań, było powodem opracowania kolejnych pozycji. Zebrany materiał był na tyle obszerny, że przekroczył objętość jednego tomu.

Pierwsza z nowych publikacji (drugi tom serii) zawiera omówienie dziewiętnastu strojów z terenu północnej i środkowej Polski. Kluczem do doboru takiego zestawu ubiorów było wykorzystanie przy ich tworzeniu pasiastych materiałów samodziałowych. Znajdziemy tu między innymi takie stroje jak: wilanowski, bamberski, kielecki, sannicki, łukowski czy strój z okolic Bielska Podlaskiego i Hajnówki. Autorka nie skupiła się wyłącznie na dużych i powszechnie znanych obszarach kulturowych, wiele miejsca poświęciła natomiast ubiorom pochodzących z regionów mniej wyraźnie zarysowanych. Częstokroć niektóre stroje zostały omówione w całości po raz pierwszy. Dzięki temu jest to bardzo wartościowa pod względem merytorycznym pozycja. Na uwagę w drugim tomie zasługuję część poświecona strojom z Podlasia oraz ubiorowi drobnoszlacheckiemu. Przy omawianiu tych pierwszych autorka wyodrębniła stroje z okolic: Sokołowa Podlaskiego i Węgrowa, Bielska Podlaskiego i Hajnówki, Włodawy, Radzynia Podlaskiego. Jako region Podlasie prezentuje zróżnicowanie kulturowe, wynikające z położenia geograficznego oraz historii regionu (zmieniające się podziały administracyjne). Te czynniki spowodowały wykształcenie się kilku strojów regionalnych, którym warto przyjrzeć się bliżej.

Równie interesującym rozdziałem jest ten poświęcony ubiorowi drobnoszlacheckiemu. Autorka pod tym pojęciem rozumie zubożała warstwę szlachecką, żyjącą w warunkach takich samych jak chłopi, zwaną też szlachtą bosą, parcianą, kapotową czy rozrodzoną. Swoją odmienność akcentowali natomiast odświętnym strojem, o bardziej miejskim charakterze wzorowanym na modzie zachodniej. Społeczność drobnoszlachecka w Polsce była bardzo rozproszona i występowała na obszarze całej współczesnej Polski a także na Kresach. Autorka wskazuje na […] otoczone przez osadnictwo chłopskie enklawy na Mazowszu, Podlasiu, ziemi łukowskiej, a po Unii Lubelskiej (1569) także na Litwie, jako na największe skupiska omawianej społeczności. Mazowsze natomiast to kolebka tej grupy. Obszar występowania szlachty zagrodowej nieco rozsadza ramy książki, która dotyczy strojów występujących w dzisiejszych granicach Rzeczypospolitej. Autorka jednak nie wspomina o stroju drobnoszlacheckim na Kresach, trudno więc na podstawie tekstu uzyskać pełny obraz stroju całej grupy społecznej. Z drugiej strony należy przypuszczać, że najprawdopodobniej różnice w ubiorze nie były znaczące.

Trzeci, jak do tej pory ostatni, tom segmentu dotyczy strojów występujących na południu kraju i zawiera omówienia takich ubiorów jak: łańcucki, przeworski, lasowiacki, łemkowski, zamojski, zagórzański, strój Górali Łąckich oraz strojów śląskich - pszczyńskiego, opolskiego i oleskiego. Obszary te znajdowały się pod różnymi wpływami, a na przestrzeni wieków należały nie tylko do Polski. Wytyczenie nowych granic po II wojnie światowej oraz przesiedlenia miały fatalny wpływ na miejscową tradycję.

Szczególnie interesujące są rozdziały poświęcone odzieży takich społeczności jak Łemkowie czy Lasowiacy. Autorka przedstawia teorie dotyczące pochodzenia Łemków, opisuje dokładnie zamieszkany przez nich obszar współczesnej Polski, a także wyodrębnia odmiany stroju łemkowskiego - wschodnią, zachodnią i środkową. Zebrany materiał ma niezwykłą wartość dokumentalną. Łemkowie zostali wysiedleni z zajmowanego obszaru, a ich kultura zanika. Lasowiacy są kolejnym przykładem grupy, której tradycyjna kultura uległa rozkładowi wskutek zawirowań dziejowych. Tym bardziej warto zapoznać się ze zgromadzonym materiałem na temat używanego przez nich tradycyjnego ubioru. Szczególnie, że nie jest on używany co najmniej od połowy XX wieku.

W obu nowych częściach omawiane stroje analizowane są bardzo szczegółowo, zarówno te codzienne, jak i odświętne - powszechnie ( i zresztą błędnie) utożsamiane ze strojem ludowym. Autorka pokazuje także tło historyczne omawianych społeczności, wydobywając elementy mające wpływ na tradycyjny ubiór. Wielką zaletą obu nowo wydanych książek jest wspaniała szata graficzna oraz przejrzysty układ stron. W każdym rozdziale znajdziemy nie tylko zdjęcia współczesnych nam eksponatów muzealnych, ale także archiwalne rysunki i fotografie. Dzięki temu możemy spojrzeć na ubiór, który nie jest pozbawiony kontekstu, w którym funkcjonował. Zdjęcia z przełomu wieków wykonywane w małomiasteczkowych zakładach z niezwykłym urokiem prezentują wyjściowe ubrania okolicznych mieszkańców. Współczesny materiał ilustracyjny ma także swoje zalety - dzięki niemu możemy dokładnie obejrzeć detale, wykończenia, czy z bliska spojrzeć na próbki używanych tkanin. Zebranie tej dokumentacji wymagało współpracy z wieloma muzeami regionalnymi. Autorka podała również informacje, w którym muzeach można zobaczyć największe kolekcje związane z danym ubiorem.

Ponadto każdy tom z segmentu poświęconego strojom zawiera słownik terminów z zakresu krawiectwa, pomocny przy czytaniu. Natomiast w poszczególnych rozdziałach znajdziemy na marginesie słownik pojęć gwarowych, dotyczących lokalnych ubiorów. Jest to bardzo ciekawa i przydatna część, ponieważ umożliwia nie tylko poznanie zasobu lokalnych terminów, ale także na jej podstawie możemy prześledzić zakres występowania danego pojęcia na obszarze współczesnej Polski, oraz zmiany znaczenia w zależności od regionu.

Warto uzupełnić domowa bibliotekę serią poświęconą tradycyjnym ubiorom. Jest to bardzo przystępnie i solidne opracowanie. W chwili obecnej jedyne tak obszerne na rynku.