Maszoperie kaszubskie

Jak wygląda portret etnografa? Zwykle siedzi za biurkiem z piętrzącymi się książkami. Czasem regały pełne literatury okalają jego postać, co przywołuje na myśl wideorozmowę w trybie zdalnym, bo dobrze wyglądająca biblioteczka lepsza jest niż ścianka! Jeden kadr nie pokaże pracy w terenie, organizacji mnóstwa wydarzeń, realizacji szeregu podejmowanych zadań, które dawniej i dziś wykonują badacze kultury ludowej. W nowym cyklu „Pisma Folkowego” chcemy przedstawić wybrane postaci ludoznawców, etnografów, etnologów i etnomuzykologów. Pokażemy, czym się zajmowali i jak realizowali swoje pasje.

Agata Kusto

Inspiracją do prezentacji sylwetek, w sposób spontaniczny i nieskrępowany, stała się seria Etnografowie i ludoznawcy polscy: sylwetki, szkice biograficzneⁱ wydawana przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze od roku 2002, której sześć dotychczasowych tomów zawiera 440 nazwisk! Znajdziemy tam reprezentantów bardzo różnych profesji (akademików, pracowników muzeów i instytucji kultury, duchownych, artystów, podróżników) oraz form upowszechniania wiedzy (dokumentacja terenowa, kolekcjonerstwo, tworzenie zbiorów muzealnych, animacja z zakresu sztuk plastycznych, folkloru, obrzędowości). Tutejszy wybór podyktowany został kryterium daty urodzenia. Prezentować będziemy badaczy, których stulecie urodzin przypada w roku 2022.

Zaczynamy od postaci Jadwigi Kucharskiej, która przyszła na świat 31 marca 1922 roku w Łodziⁱⁱ – mieście, z którym związana była później jako profesor Uniwersytetu Łódzkiego. Co ważne, pomysł wydawania serii, pierwotnie nazywanej Słownikiem etnografów, zakiełkował właśnie w środowisku łódzkim jeszcze w latach 70. XX wieku. Etnografka (a miała wykształcenie etnograficzne i geograficzne) zajmowała się w szczególności dziedzictwem kulturowym Kaszub, a jej praca magisterska Gospodarcze i społeczne podstawy maszoperii kaszubskich z 1951 roku w efekcie wysokiej oceny została skierowana do druku. Kucharska „popełniła” jeszcze wiele innych artykułów naukowych, ale to właśnie badania nad spółkami krewniaczymi, czyli maszoperiami i tradycyjną kulturą rybaków na Kaszubach stały się jej głównymi zainteresowaniami naukowymi. „Kaszuby są dla mnie specyficznym laboratorium badawczym, w obrębie którego obserwuję »na żywo« procesy społeczno-kulturowe” – pisała w swoim autoreferacie w roku 1987ⁱⁱⁱ. Czym więc były te maszoperie? Otóż ta forma znanej od średniowiecza spółki handlowej okrętowej lub rybackiej przybrała na Helu bardzo specyficzną postać, nieudokumentowaną na innym terenie. Maszoperie działały na zasadzie pełnego zaangażowania swoich członków w podejmowane działania, dzieliły zyski proporcjonalnie do wkładu pracy i narzędzi, a aktywność tych zespołów regulowały ściśle ustalone normy zwyczajowe – przekazywane ustnie lub spisywane w formie statutu. Praca w maszoperii była pracą „twarzą w twarz”, określaną jako praca „do pospołu”. W integracji, wspólnych zabawach i spotkaniach uczestniczyły także rodziny maszopów, a wdowy po rybakach mogły zawsze liczyć na życzliwość, opiekę i wsparcie cechu – także materialne. Mimo że maszoperie powołane były zasadniczo w celach zawodowych, nie izolowały się od życia danej wsi. Decydowały nawet o wielu istotnych sprawach publicznych, np. ze swoich dochodów wspierając kościoły i szkoły^iv.

Korporacje rybaków kaszubskich w Polsce istniały jeszcze po II wojnie światowej. Współcześnie określenie „maszoperia” chętnie wykorzystywane jest w nazwach restauracji i miejsc wypoczynku, a dawniej gospód, gdzie rybacy zwykle spotykali się po pracy. Dla Kaszubów słowo to wiąże się z pojęciami przyjaźni, solidarności, wspólnej radości i zabawy.

Późniejsze dociekania naukowe Jadwigi Kucharskiej dotyczyły także identyfikacji kulturowej oraz przemian świadomości narodowej. W jednym z ostatnich artykułów z roku 1992 tak opisywała swoje działania: „Prowadzone we wsiach bytowskich badania wykazały, że wszystkie elementy krajobrazu osadniczego: zarówno geograficzne, np. stegny, pagórki, polany śródleśne czy jeziora, jak i kulturowe, jak przydrożne krzyże, kapliczki, cmentarze, budynki o charakterze publicznym: szkoły, kościoły, mają swoją historię, tj. wiążą się w przekazach tradycji z konkretnymi osobami, bądź konkretnymi wydarzeniami, a równocześnie z różnego rodzaju przeżyciami, raczej tragicznymi niż radosnymi. Dzięki temu są symbolami ciągłości osadniczej i więzi międzypokoleniowej”^v.

Dzisiejszą wiedzę o tych fascynujących tradycjach oraz kontynuowane przez młodsze pokolenie badania zawdzięczamy łódzkiej etnografce, Jadwidze Kucharskiej, której bibliografia obejmuje 90 pozycji (książek, rozpraw, artykułów). Była członkiem wielu gremiów, także Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, a od roku 1983 sprawowała funkcję redaktora naczelnego „Łódzkich Studiów Etnograficznych”. Zmarła 14 lipca 1995 roku w Łodzi.