Kultura Romów na Słowacji

Poprzez brak korzeni w literaturze czy też architekturze, kultura romska (nazywana romipen¹) jest niepowtarzalna, wielobarwna i żywa. Za jej główne spoiwo uznawany jest nomadyzm. Duże znaczenie ma także przenikanie wzorców innych narodów. Jedną z wyróżniających osobliwości, jest prawie całkowity brak sztuki plastycznej. Część z osób zajmujących się kulturą romską uważa, że jest ona jedną z przyczyn odrzucenia² Cyganów przez społeczność słowacką.

Za niepisany zbiór praw romskich uznaje się Romanipen. Zawiera on kodeks postępowania, odnoszący się do każdej z dziedzin życia³. Cała kultura jest ściśle powiązana z pokrewieństwem członków społeczności⁴. Romowie uznają także autorytet wybranego spośród siebie przywódcy⁵. Opisując tradycję romską, należy pamiętać o częstej nadinterpretacji i niezrozumieniu zwyczajów i wartości⁶. Przykładem niezrozumienia może być rytualna czystość lub seksualność. Należy w takim wypadku zwrócić uwagę na większą bliskość Cyganów do ludów zamieszkujących Azję niż Europę.

Wraz z upadkiem bloku komunistycznego możliwe było rozpoczęcie działalności kulturalno-społecznej przez organizacje romskie. Najbardziej znanymi są Kulturalny zvaz obcanov romskej narodnosti (siedziba znajduje się w Preszowie) oraz Romani kultura (siedziba znajduje się w Bratysławie).

Romowie żyjący współcześnie na terenie Słowacji mają możliwość kultywowania tradycji swoich przodków. Zapewnia im to Konstytucja Republiki Słowacji (Ustava Slovenskej Republiki). Zawarte jest to w artykule 34, ustępie 1. tego dokumentu⁷.

W poszczególnych krajach (odpowiednik polskich województw) organizowane są miejsca związane z propagowaniem kultury Romów. Przykładem jest Bańskobystrzański Kraj, w którym odnajdziemy Dom Romskej Kultury⁸. Należy zaznaczyć, że takich domów jest w Słowacji więcej⁹.

Za kolejne przejawy zainteresowania władz Republiki Słowacji kulturą romską należy uznać utworzenie na Uniwersytecie w Nitrze Katedry Kultury Romskiej (posiada dwie zamiejscowe placówki¹⁰), jak i Romskiej Szkoły Średniej w Koszycach¹¹. Natomiast w Preszowie rozpoczęto studia związane z nauczaniem kultury i języka Romów w szkołach podstawowych.

Wśród słowackich Romów możemy odnaleźć również nadawanie i używanie do dnia dzisiejszego imion dla poszczególnych osób z osady¹². Dzięki wsparciu rządowemu możliwe są badania nad kulturą romską¹³, a także jej rozwój. Należy zaznaczyć, że Romowie zamieszkujący Słowację, nie odbiegają znacznie w kultywowaniu tradycji czy też kultury od grup romskich z innych krajów. Główne różnice wynikają ze zróżnicowania językowego. Pamiętać wypada również o ogromnym wpływie osad romskich na kultywowanie i przekazywanie tożsamości młodszym pokoleniom. Są uznawane za enklawy kultury romskiej¹⁴.

Muzyka i taniec

Muzyka jest niezwykle zróżnicowana wewnętrznie. Od flamenco, aż do muzyki weselnej. Ale to dzięki temu jest ona bardzo dobrze odbierana¹⁵, teksty dotyczą miłości i dnia codziennego. W muzyce romskiej wyróżniamy pięć obszarów, każdy z nich cechuje inny styl z różnych terenów. Są to¹⁶: • obszar wschodni; Azja Mniejsza, Afryka Północno-Wschodniai Półwysep Anatolijsko-Armeński;

• obszar bałkański; obejmuje Grecję, Bułgarię, państwa byłej Jugosławii, Rumunię;
• Europa Środkowa i Wschodnia; Czechy, Słowacja, Polska, Estonia, Rosja, Węgry;
• kraje Morza Śródziemnego; Francja, Hiszpania i Portugalia;
• Europa Północna; obejmuje Wielką Brytanię, Holandię, Finlandię i Szwecję.

Bogactwo oraz żywotność wariacji muzycznych wywodzi się z historii Romów. Oddziaływanie różnych kultur i brak stałego miejsca zamieszkania widoczne jest w konstrukcjach muzycznych. Aby najlepiej zrozumieć muzykę romską, trzeba na nią spojrzeć z perspektywy Romów¹⁷. Pełna magii i symboli, jest nieodzowną częścią mniejszości cygańskiej. Podtrzymuje i określa ich życie codzienne.

Po roku 1989 nastąpił rozwój muzyki romskiej. Spowodowany był uzyskaniem prawa do prezentowania i kultywowania własnej kultury. Dzięki temu powrócono do wykonywania muzyki przez Romów np. w kawiarniach czy hotelach. Postawiono sobie wówczas za cel przedstawienie ekspresji i żywotności muzyki cygańskiej.

Muzycy romscy tworzyli i nadal tworzą orkiestry. Jednymi z najbardziej rozpoznawalnych były Grand Slovakia i Diabolske Husle. Przewodnią rolę wśród muzyków odgrywali skrzypkowie, często uznawani za najlepszych tego typu muzyków w kraju i poza granicami. Na uwagę zasługuje również orkiestra teatru romskiego Romathan oraz romskiej szkoły średniej w Koszycach.

Każdego roku na terenie Słowacji odbywają się festiwale i wydarzenia muzyczne związane z muzyką romską. Doskonałym przykładem jest Międzynarodowy Festiwal Romski, organizowany przez Rade Mimovladnych Romskych Komunit w Bratysławie¹⁸.

Często pomijaną kwestią w opracowaniach dotyczących kultury romskiej jest taniec. Do czasów nam współczesnych taniec wykonywany przez Romów pozostał w niezmienionej formie. Możemy wyróżnić tańce solowe, wykonywane przez kobiety jak i przez mężczyzn, a także taniec w parze. Najbardziej charakterystycznymi cechami są improwizacja oraz energiczność. Specjalnie dla tańców powstała muzyka, często oprawiona tekstem dotyczącym wędrówki bądź też miłości dwojga Romów.

Język romski

Jest to język, którym posługują się Romowie oraz Sinti. Jest także jedynym autochtonicznym językiem używanym na terytorium Europy¹⁹. Wywodzi się ze starożytnego sanskrytu. Powstał na terenie Pendżabu i Radżastanu²⁰. Często mówi się także o związkach języka romskiego z językiem mieszkańców Cejlonu – syngaleskim. Jest uznany za język urzędowy macedońskiej gminy Szuto Orizari, język mniejszości w Szwecji, pomocniczy język urzędowy w 79 regionach wiejskich Rumunii, a także w jednym mieście Budesti.

Dialekty występujące w nim można podzielić według grup:

• grupa bałkańsko-karpacko-bałtycka – ma jedną z najlepiej zachowanych fonetyk; dzieli się na trzy podgrupy: karpacką, bałtycką oraz starobałkańską;
• grupa gubert-cerhan – dialekt używany tylko na terenie Półwyspu Bałkańskiego;
• grupa kełdersko-lowarska – najbardziej rozpowszechniony dialekt, nosi on także nazwę Vlax Romani;
• dialekt sintho-manush – zawiera dużą liczbę zapożyczeń z języków germańskich; dzieli się na podgrupy bałtycką oraz karpacką;
• lokalne dialekty – zawierają część słów romskich, przykładem jest dialekt calo (posiada gramatykę hiszpańską, ale słowa romskie).

Z językiem romskim na Słowacji bezpośrednio związane są bajki. Opisują one wiele aspektów życia Romów, zarówno po osiedleniu jak i podczas wędrówki. Występują w nich postacie pozytywne, jak i negatywne (czarownice). Najstarszą forma literatury używanej przez Romów jest paramisa²¹, rodzaj rozprawki.

Na obszarze Słowacji możemy wymienić parę dialektów wewnątrz języka romskiego. Odwzorowują one wewnętrzny podział, głównie ze względów geograficznych, mniejszości romskiej w kraju. Tymi dialektami są wschodniosłowacki, środkowosłowacki, zachodniosłowacki. Narzecza wewnątrz języka romskiego możemy podzielić również ze względu na przynależność do danej grupy Romów. Przykładem są Romowie mieszkający na pograniczu węgierskim. W ich mowie znajduje się wiele zapożyczeń z języka węgierskiego.

Oprócz wspomnianych bajek uwagę należy zwrócić również na inne aspekty literatury romskiej. Teksty pisane są nie tylko z myślą o Romach, lecz również o gadziach, którzy będą je czytać. Najbardziej znanymi autorami są Idika Palova oraz Alexander Boho. Oboje mieszkają w Rimavskej Sobocie.

Z językiem romskim należy również powiązać działalność periodyku Romano Lil Nevo. Odnajdziemy w nim rubryki dotyczące poszczególnych regionów i opisy wydarzeń bezpośrednio powiązanych z mniejszością romską. Jest to jedyne tego typu niezależne pismo na Słowacji. Za wydawanie pisma odpowiedzialne jest Stowarzyszenie Jekhetane-Spolu.

Instytucje kulturalne

Ogromny wpływ na funkcjonowanie oraz rozwój współczesnej kultury romskiej na terenie Słowacji wywarły instytucje bezpośrednio związane z państwem.

Jedną z najbardziej rozpoznawalnych instytucji jest założony w 1992 roku w Koszycach romski teatr Romathan. Powstał on z inicjatywy zarówno romskich jak i nieromskich działaczy. Na jego deskach wystawiono wiele przedstawień, także premier zagranicznych grup scenicznych. Na sytuację finansową bezpośredni wpływ mają działania podejmowane przez rząd Republiki Słowacji wobec mniejszości romskiej. Bardzo dobrze obrazuje to zmniejszająca się wraz z upływem lat liczba pracowników teatru.Kolejną kwestią jest możliwość posiadania własnej audycji przez mniejszość romską w słowackim radio. Program skierowany właśnie do Romów rozpoczęto nadawać już w 1993 roku w siedzibie radia w Preszowie. W prezentowanych materiałach można odnaleźć informacje o bieżącej sytuacji Romów, jak i dotyczące kultury, festiwali. W roku 1998 rozpoczęto także nadawanie audycji w języku węgierskim.

Rozwój kultury był spowodowany wzrostem zainteresowania nią samych Romów, jak i Słowaków. Niewątpliwie ogromną rolę w tej kwestii odegrała telewizja. Mniejszość romska zyskała możliwość prezentowania własnego tygodnika regionalnego, transmitowanego na antenie telewizji. Siedziba redakcji znajduje się w Koszycach. Również w tej kwestii wpływ mają środki uzyskane z dotacji rządowych.

W skład instytucji kulturalnych zajmujących się tworzeniem ekspozycji czy też dokumentacji dotyczącej kultury romskiej na terenie Słowacji wchodzą Dokumentacne Centrum Romskiej Kultury w Martinie, Vihrolatske Muzeum w Humenne i Gamersko-malohontske Muzeum w Rimavskej Sobocie.

Kultura Romów na Słowacji rozwija się znacznie lepiej niż miało to miejsce w czasach funkcjonowania bloku wschodniego. Ogromna w tym zasługa rządzących krajem, jak również i samych Słowaków. Mimo istniejących między nimi a Romami różnic, starają się ich poznać i lepiej zrozumieć. Także Romowie, kultywując tradycję i pielęgnując tożsamość, starają się przezwyciężyć dyskryminację i rozpowszechniony w kraju antycyganizm. Romowie i Słowacy działają razem w myśl hasła: Każdy inny, wszyscy równi.

Dawid Jędrzejak
absolwent historii i stosunków międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie; obecnie doktorant Wydziału Humanistycznego Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie

Przypisy:
¹ Marek Jakoubek, „Romove - konec nejedneho mytu”, Praha 2004, s. 51.
² Marek Lukac, Silvia Lukacova, „Romovia a uciaca sa spolocono”, Vzdelavanie Dospelych 2006, nr 3, s. 15.
³ Sam świat cygański jest przez nich podzielony na Romów i obcych, nazywanych gadziami. Małgorzata Różycka, Wzory kultury a edukacja dzieci romskich [w:] Romowie 2009. Miedzy wędrówką a edukacją, pod red. Barbary Weigl, Warszawa 2009, s. 18.
⁴ To właśnie krewni przekazują wiedzę na temat zwyczajów życia Roma dzieciom. Ewelina Andrasz, „Edukacja w życiu Romów i jej wpływ na poczucie własnej wartości” [w:] Romowie 2009. op. cit., s. 45.
⁵ Rozróżniamy dwa rodzaje liderów: bare i pure. Bare to osoba będąca przywódcą w sprawach administracyjnych, natomiast pure w kwestiach duchowych. Peter Lesson, „Gypsy Law”, Public Choice 2013,s. 276.
⁶ Przykładem może być przekonanie, że Romowie żyją chwilą, nie myślą, co ich spotka jutro. Jedzą i bawią się wystawnie, wydając wszystkie pieniądze. Później głodują i proszą o zapomogi. Ewa Nowicka, „Rom, jako swój i jako obcy. Zbiorowość Romów w świadomości społeczności wiejskiej [w:] Sytuacja Romów w Polsce. U nas dole i niedole”, pod red. Ewy Nowickiej, Kraków 1999, s. 25.
⁷ „Strategia Slovenskej republiki pre integraciu Romov do roku 2020”, Bratislava 2011, s. 20.
⁸ „Strategia Socialnej a Ekonomickej Integracie Romskych Komunit v Banskobystryckim Kraji na Obdobie 2007-2013 a akcne plany na roky 2007-2008”, Bańska Bystrzyca 2007, s. 17.
⁹ „Atlas romskych komunit na Slovensku 2013”, Bratislava 2014, s. 56.
¹⁰ „Navrh na zlepienie vzdelavania Romov na Slovensku”, Bratysława 2007, s. 22.¹¹ Daniela Hivesova-Silanova, „Kulturne Aktivity Romov” [w:] „Cacipen pal o Roma. Suhrnna sprava o Romoch na Slovensku”, pod red. Machala Vaseckiego, Bratysława 2003, s. 152.
¹² Emilia Horvathova, „Cigani na Slovensku. Historicko-etnograficky nacrt”, Bratislava 1964, s. 340.
¹³ Vladimir Boksa, „Riesenie romskiej problematyki prvej Dzurindovej vlady z hladiska vstupu SR do EU” [w:] „Zbornik zo 7. Studentskej vedeckej konferencje”, pod red. Marek Chovanec, Preszów 2011, s. 683.
¹⁴ Marek Jakoubek, Lenka Budilova, „Strukturalni analiza romske religiozity na prikladu rytualni praktyki prisahy u krize, Historicka socjologie 2014”, nr 1, s. 74.
¹⁵ Anna Piotrowska, „Fenomen cygańskiej muzyki”, Dialog Pheninben 2012, nr 8, s. 89.
¹⁶ Santino Spinelli, „Muzyka romska i jej obszary terytorialne”, Romano Atmo 2010, nr 6, s. 23.
¹⁷ Jeden z XX wiecznych badaczy określił Romów, jako bezsilnych politycznie i wszechmocnych muzycznie.
¹⁸ Medzinarodny romsky festival, dostępne na stronie: http://www.rmork.sk/festival.php [dostep: 03.01.2014].
¹⁹ Od niego pochodzi także język Zagari (posługuje się nim 160 rodzin mieszkających w Iranie). Mateusz Babicki, „Zagari – zagrożony język romski w Iranie, Romano Atmo 2013”, nr 2, s. 27.
²⁰ Potwierdzaja to badania Friedricha Potta, zawierające wnioski o podobieństwach do Sanskrytu. Huguette Tanguy, „Mówimy po romsku –Historia, Kultura i język narodu romskiego”, Romano Atmo 2006, nr 1, s. 34.
²¹ Zuzanna Kumanova, Arne B. Mann, Alica Petrasova, Maria Simcakova-Petrasova, „Romovia”, Bratislava 2006, s. 95.