Jakie jest pochodzenie słowa kolęda?
Łacińskie, najogólniej mówiąc, ale jest to bardzo stare zapożyczenie ogólnosłowiańskie. Calendae - była to rzymska nazwa pierwszych dni miesiąca, a zwłaszcza pierwszych dni pierwszego miesiąca w roku. Znaczenie słowa zmieniło się na gruncie języka biorącego, między innymi polskiego i dzisiaj słowo kolęda oznacza przede wszystkim pieśń o tematyce bożonarodzeniowej. To znaczenie jest wtórne, pierwotnie kolęda oznaczała wyłącznie pieśń śpiewaną na Nowy Rok. Mamy taki zapis z XVI w., jest to kolęda Zajcowica zatytułowana "A czyj-że to nowy trzem" wysyłana na Nowy Rok czyli Nowe Lato, do jego przyjaciela z życzeniami, żeby miał syna, żeby ten syn osiągnął w życiu sukces. Kolęda była więc pierwotnie pieśnią życzącą, niektórzy mówią "świecką".
Ja bym nie powiedział, że ona była świecka, ponieważ Zajcowic posyłając te kolędy twierdził, że jest to słowo, które sam Pan Bóg zsyła gospodarzowi. Wtedy, w XVI w. pieśni związane z Bożym Narodzeniem, nazywano inaczej rotułami, kantykami albo symfoniami i kiedy Nieznanowski i Nowak-Dłużewski wydawali dwa tomy kolęd staropolskich, nie umieścili tych życzących tekstów, tylko teksty wyraźnie bożonarodzeniowe czyli te, które nie były wtedy zwane kolędami. Z czasem kolęda noworoczna i pieśni bożonarodzeniowe połączyły się ze sobą w pewną całość, co jest charakterystyczne dla polskiej kultury narodowej. Tak więc dziś nazywamy kolędami zarówno pieśni typu "Bóg się rodzi" jak i pieśni np. "Mości gospodarzu, domowy szafarzu". Kolęda znaczy jeszcze coś innego, mianowicie dar - podarunek, mówimy "na kolędę coś kupić komuś"; kolęda to jest też określenie wizyty duszpasterskiej, jest to również zwyczaj chodzenia w odwiedziny na Boże Narodzenie i Nowy Rok, chodzenie z życzeniami to właśnie chodzenie po kolędzie.
Pastorałki uważane są za kolędy ludowe, czy zgadza się Pan z tą opinią?
Jest to opinia dość powszechna, ale trudno mi się z nią zgodzić. Pastorałki nie są pochodzenia ludowego, były tworzone od wieku XVII, zwłaszcza w wieku XVIII, i później w środowiskach nie wiejskich, ale raczej przykościelnych czy dworskich. Znakomity znawca kolęd staropolskich, profesor Stefan Nieznanowski, definiuje je jako rodzaj sielanki. Są w nich przedstawiane przygody pasterzy idących do Betlejem i jest to oczywiście nawiązaniem do motywu ewangelicznego. Ludowość pastorałek jest ludowością bardzo specyficzną. Lud jest tu przedstawiony przedmiotowo, przez kogoś, kto patrzy z zewnątrz i widzi takich prostych, trochę topornych, ale dobrych w głębi duszy ludzi. Można się z nim w pewnym stopniu utożsamiać, ale często pastorałka graniczy wręcz z burleską np. "Gwałtu, gwałtu pastuszkowie", "Na kopie siana leżałem z rana", "A spis [śpisz - przyp. red.] Bartek, Szymek, Wojtek" itp. Są one ludowe w tym sensie, że o "ludzie" mówią, a nie dlatego, że w nich "lud" się wypowiada.
Może najbardziej ludowa - a w gruncie rzeczy wystylizowana na ludowo jest pastorałka "Oj, maluśki, maluśki", która jak wiadomo nie jest czysto góralskim tworem. Jest jednak utrzymana w stylu kolędy ludowej, pieśni o narodzeniu Jezusa, o przyjściu Boga do ludzi, o tym cudownym zdarzeniu, które wywołuje ze strony ludzi radość onieśmielenie i czułość. Ta pieśń wyraża tego rodzaju naiwność, którą wszyscy - niezależnie od zawodu i wykształcenia - akceptujemy przynajmniej w tym świątecznym czasie.
Natomiast trzeba powiedzieć, że jest coś takiego w polskiej kulturze bożonarodzeniowej, co jest niedoceniane i nawet trochę zapomniane - mianowicie tradycja autentycznej ludowej pieśni apokryficznej podejmującej temat Bożego Narodzenia. Powstała ona w środowisku ludowym już po chrystianizacji wsi, a więc w XVII - XVIII stuleciu. Ta twórczość stanowiąca integralną część folkloru jest niezwykle interesująca, niestety nie została uwzględniona przez układających kantyczki księży: Mioduszewskiego, Miłkowskiego, Kądzioły, Szycy. Tymczasem artystycznie są to bardzo ciekawe teksty. Istnieją np. kolędy maryjne, w których bardzo ważną rolę odgrywa postać Panienki i motyw ubogiego, bezdomnego macierzyństwa. Pieśni te są związane z kultem maryjnym - bardzo w Polsce rozwiniętym. Za przykład może służyć pieśń "Z tamtej strony morza świeci jasna zorza", "Stoi tu lipeczka, lipeczka zielona", "Zajaśniała śliczna gwiazda na niebie".
Co to jest kolęda życzeniowa, o której wspominał Pan na początku rozmowy?
Ogólnie mówiąc, jest to pieśń, z którą przychodzili kolędnicy na Nowy Rok składać życzenia gospodarzowi i domownikom. Przywoływany jest w nich cały system wartości, bo gospodarzowi życzy się przede wszystkim następcy, syna, dostatku w oborze i na polu, gospodyni, aby w obejściu się dobrze wiodło, chłopcu życzy się dziewczyny, a dziewczynie dobrego chłopaka. W Polsce znane są w zasadzie 4 typy kolęd życzących: dla pana, dla pani, dla panny i dla kawalera. Te pieśni są zjawiskiem ogólnosłowiańskim, zwłaszcza Ukraińcy mają bogate zbiory. Jedną z najciekawszych jest pieśń spod Lubartowa. Zaczyna się od słów "Wyjdźże do nas panie gospodarzu, Bóg się szerzy w twym podwórzu". Pojawia się tu motyw "szerzenia się Boga", bardzo rzadki i osobliwy w polskiej kulturze.W dalszym ciągu pieśni słyszymy "krówki ci się pocieliły, kobyłki ci się poźrebiły, świnki ci się poprosiły" - trzy czy cztery zwrotki o tym jak to się mnoży bydło i dobytek w gospodarstwie. Tak jest właśnie pojmowane "szerzenia się Boga", a więc bogactwa, od którego tak wiele w życiu gospodarza zależy.
Motyw Boga jest w tym utworze bardzo ciekawy. Etymologicznie słowo Bóg wywodzi się ze staroindyjskiego "bhaga" (znaczyło to tyle co bogactwo, szczęście) i ma związek ze słowem bogaty, ubogi, zboże . Bóg, który się szerzy w obejściu gospodarza oznacza mnożące się bogactwo. Czy jest on osobowy, czy nieosobowy? Z dalszego ciągu pieśni wynika, że jednak osobowy, bo mówi się, że świnki (dzikie!) wykopały bryłę złota pod jedliną, gospodarz ulewa z niej złoty kielich, "Któż tym kielichem pijał będzie, sam Pan Jezus po kolędzie, sam Pan Jezus z Aniołami, Najświętsza Panienka ze Świętymi". Bóg jest tu już spersonifikowany, ale w pierwszej części pojawia się archaiczny motyw, gdzie jest on samym bogactwem. Nie ma tu sprzeczności między koncepcją Boga-dawcy bogactwa i Boga chrześcijańskiego pojmowanego osobowo. W części końcowej pieśni pojawia się motyw Pana Jezusa pijącego z kielicha z gospodarzem. Przychodzi on po prostu odwiedzić człowieka, daje wszystko człowiekowi, także samego siebie.
Tak wygląda noworoczna, życząca kolęda gospodarska. Opiera ona się na zasadzie "magii obrazu spełnionego", zawarte jest w nim życzenie, żeby tak się temu gospodarzowi zdarzyło. Natomiast kolęda życząca dla dziewczyny, jest to właściwie cykl kolęd, w których panna jest zazwyczaj przedstawiona jako jabłoneczka. W Biłgorajskiem i na Zamojszczyźnie występuje do dziś cały cykl tych kolęd, tzw. pieśni dunajowych. Są to bardzo stare teksty, podobne do białoruskich i ukraińskich kolęd życzących, bardzo ciekawe utwory mające piękną konstrukcję poetycką z motywami symbolicznymi.
Skąd w pieśniach dunajowych motyw wody, wina, zieleni?
Są to symbole życia. Woda to symbol początku, bezmiaru możliwości istnienia. Wystarczy wspomnieć fragment Księgi Rodzaju, w której czytamy że Duch Boży unosił się nad wodami. Woda jest nie tylko początkiem, ale też i końcem, który wszystko pochłania i zamyka. Jest to element podstawowy Kosmosu, który funkcjonuje jako symbol płodności, zarodek pramaterii i warunek życia. Zieleń jest również symbolem życia i odradzania się. Wino natomiast stanowi w polskich kolędach tajemniczy motyw, nie jest on rdzennie polski, raczej związany z kulturą śródziemnomorską. Jest to symbol sakralny, chrześcijański, związany też z radością, błogosławieństwem, uświęceniem.
Na Lubelszczyźnie zachowały się pieśni szczodrakowe, które niejednokrotnie mieszają w swej treści cały rok liturgiczny, choć odnoszą się wyłącznie do czasu Bożego Narodzenia.
Szczodrowanie to inaczej kolędowanie noworoczne, ale jest to pewna wyspecjalizowana odmiana kolęd w ramach szeroko rozumianego zwyczaju chodzenia po kolędzie. Szczodrymi wieczorami nazywano wieczory od Bożego Narodzenia do Nowego Roku. W okolicach Jasła, gdzie spędzałem młodość, po wsi chodzili "szczodracy" specjalnie ubrani w wysokie słomiane czapki. A moja ciotka - były to lata 1946-48 - piekła w tym czasie małe ciasteczka, które nazywały się "szczodraczki". "Przyjdą szczodracy, trzeba będzie ich poczęstować" - mówiła. Był więc zachowany stary zwyczaj, kiedy chłopcy przychodzili w słomianych nakryciach głowy (słoma to symbol płodności) z życzeniami zdrowia i dostatku, a w zamian za to otrzymywali szczodraki, byli częstowani świątecznym chlebem. Była to rytualna "wymiana darów", jak to nazywają etnografowie.
Słowo, "szczodry" (bogaty i obdarzający) jest słowem dziś już pokrytym patyną, archaicznym i podniosłym, na wsi jednak jest traktowane w sposób dosłowny i odnoszone szczególnie do czasu Bożego Narodzenia i ma tu wiele znaczeń. Szczodrówka na Lubelszczyźnie, replika ukraińskiej szczedriwki , to jest właśnie pieśń życzeniowa dla kawalera, panny. Są to pieśni związane z czasem sakralnym, można powiedzieć "bezczasem", wiecznym "teraz".
W szczodrakach występuje często motyw Ukrzyżowania, choć pieśni te tyczą się Bożego Narodzenia. Z czego to wynika?
Myślę, że w tym wypadku mądrość ludowa nie jest odległa od mądrości teologicznej. Misterium Zbawienia jest pewną całością obejmującą czas od narodzin do śmierci Chrystusa. To, że w ludowym repertuarze bożonarodzeniowym pojawiają się także motywy Męki Pańskiej jest niezwykle interesujące. Wydaje mi się, że mamy tu do czynienia z czymś, o czym pisał ojciec Jacek Salij w szkicu "Teologia ludowa Bożego Narodzenia". Nazywał on o to zjawisko "współforemnością objawienia i naturalnego przeżywania sacrum" - mądrość ludowa bliska teologom. W ludowym rozumieniu Bożego Narodzenia, innym językiem, w inny sposób, niespekulatywnie tylko obrazowo wyraża się rzeczy bliskie chrześcijańskiej teologii.
W pamięć zapadło mi wspomnienie mojej prababki, Anny Wójcickiej, która przed śmiercią koniecznie chciała przekazać mi tekst jednej kolędy, nieznanej nikomu innemu w okolicy. Była to pieśń "Na zielonej łące, przy niskiej dolinie, hej tam sobie rozmawiali Chryste Zbawiciele" - pieśń o Zwiastowaniu, Narodzeniu, potem dzieciństwie Jezusa. Jest to mały apokryf, bliski "Rozmyślaniu Przemyskiemu", apokryfowi z XV w. Koniec tej kolędy również nawiązuje do Męki Chrystusa: - "Już ty pójdziesz na śmierć wieczną za niedługie życie. A nam za to Pan Bóg da lekkie skonanie, a po śmierci żywot wieczny, w niebie królowanie". Wspominało się więc w tej kolędzie nie tylko o Męce, ale jeszcze o nas samych, którzy mamy mieć z tej śmierci pożytki duchowe. Jest to ujęcie niesłychanie stare, jeszcze staropolskie i zarazem zawarta jest w tym pewna głębsza idea. Odnalazłem kilkanaście wariantów tej pieśni, która jednak - jak wiele pięknych autentycznie ludowych kolęd - prawie poszła w zapomnienie, a szkoda.
Rozmawiała Agnieszka Matecka         
Jakie jest pochodzenie słowa kolęda?
Łacińskie, najogólniej mówiąc, ale jest to bardzo stare zapożyczenie ogólnosłowiańskie. Calendae - była to rzymska nazwa pierwszych dni miesiąca, a zwłaszcza pierwszych dni pierwszego miesiąca w roku. Znaczenie słowa zmieniło się na gruncie języka biorącego, między innymi polskiego i dzisiaj słowo kolęda oznacza przede wszystkim pieśń o tematyce bożonarodzeniowej. To znaczenie jest wtórne, pierwotnie kolęda oznaczała wyłącznie pieśń śpiewaną na Nowy Rok. Mamy taki zapis z XVI w., jest to kolęda Zajcowica zatytułowana "A czyj-że to nowy trzem" wysyłana na Nowy Rok czyli Nowe Lato, do jego przyjaciela z życzeniami, żeby miał syna, żeby ten syn osiągnął w życiu sukces. Kolęda była więc pierwotnie pieśnią życzącą, niektórzy mówią "świecką".