Krajobraz jako dziedzictwo wsi

Ostatnio mówi się o bardzo energicznym rozwoju wsi. Chcą one niekiedy materialnie dorównać miastom, co można już zauważyć. Nowo powstałe domy często nie różnią się niczym od tych w dużych miejscowościach. Wiejskie podwórka z drewnianym płotem zostały zastąpione przez ogrody zaprojektowane w nowoczesnym stylu, a ogrodzenia zmieniły się w betonowe prefabrykaty. To samo dotyczy architektury. Zaburza to jednak harmonię z otaczającą przyrodą, która jest niezaprzeczalnym atutem wsi oraz tym, o co metropolie uporczywie zabiegają.

 

Karolina Czajkowska

 

Stykamy się z narastającym problemem uniwersalizacji, co uwidacznia się w kontekście kulturowym czy społecznym, ale również wizualnym i materialnym. Potęgująca się globalizacja powoduje, iż wsie zatracają indywidualne cechy oraz wyróżniki, a tym samym gubią swoją tożsamość.

 

Sacrum w krajobrazie

Mistycyzm przestrzeni to połączenie tego, co poznawalne, z przeżyciem duchowym. Doświadczanie przestrzeni ma charakter zmysłowy. Możemy czytać ją poprzez zapach czy smak, badać wzrokiem, słuchem i dotykiem. Potrafimy rozpoznawać przestrzenie za pomocą wszystkich zmysłów. Inaczej pachnie powietrze zatłoczonej ulicy, morska bryza czy kwitnąca łąka. Jesteśmy w stanie usłyszeć rzekę, rozróżnić węchem owoce, ciałem pory roku. Niektórzy badacze uznają, iż posiadamy również zmysł przestrzeni.

Wszystko to wpływa na ludzką wyobraźnię, poczucie wewnętrznego spokoju lub niepokoju, zachowania oraz myśli. „Odnajdujemy siebie w przestrzeni. Czujemy się otwarci, uniesieni, szczęśliwi, podnieceni, wyciszeni lub zagubieni. Cielesność, umysłowość i duchowość pozwala nam przeżywać przestrzeń i odkrywać w niej nowe sensy. Z tych sensów budujemy niewymierne wartości, które sprawiają, że człowiek staje się ludzkim”ⁱ.

Przestrzeń miejska, zurbanizowana jest ukierunkowana. W takich miejscach mamy do czynienia z perspektywą zbieżną, która ogranicza wzrok i psychikę, dodatkowo przepełnione są informacjami, co wprowadza chaos. Ten zamęt i nieład nie dają nam się wyciszyć i skupić na własnym wnętrzu. Żeby odczuć coś spirytualnego, szukamy kontrastu. Należy obszarowi, formie, czyli elementom materialnym, jakie znamy, nadać niematerialne oblicze, aby nasze obcowanie z nimi nabrało duchowego charakteru, by pobudziło nasze myśli do nowych doznań, które później zapisujemy w pamięci. Wiele z nich nie daje się nazwać. Są one możliwe do odczytu tylko dzięki wrażliwości, która wyraża się w odczuciu oraz przeżyciu, dlatego wyróżniki te mieszczą się poza naszą codzienną przestrzenią.

Można wyodrębnić sfery sacrum i profanum. Pierwsza powiązana jest z wymiarem świętości. Jest identyfikowana przez człowieka i znajduje się w określonej przestrzeni. Jest także tym, co respektowane i czczone, natomiast nie zawsze występuje na podłożu religijnym. Można uznać, że jest pięknem spirytualnego bytu doskonałego w empirycznym świecie. Dodatkowo pojęcie to odwołuje się do przestrzeni, ponieważ sacrum przejawia się w sferze profanumⁱⁱ, czyli w wymiarze świeckim, gdzie mają miejsce wszystkie wydarzenia z życia codziennego człowieka. Argumentem świadczącym o przenikaniu się tych dwóch wymiarów jest fakt, iż punktem odniesienia sacrum mogą być zwyczajne, „nazwane” miejsca lub przedmioty. Zyskują transcendentne wartości dzięki człowiekowi, ale mogą też tę rolę stracić.

Krajobraz jest przedmiotem poznania. Zachwycamy się roślinnością, przyrodą, mimo że nie są uwarunkowane estetycznie, aby się nam podobać. Ich piękno wynika z harmonii natury, której elementy nauczyły się spójnie koegzystować, z czego wynikają zachodzące w ekosystemach procesy czy zjawiska. Łatwymi do uznania za część sfery sacrum są konkretne miejsca czy fragmenty przestrzeni, tj. budynki architektoniczne. Trudniej jednak odnaleźć tę sferę w aspektach egzystencjonalnych, ze względu na ich niedosłowność i nieuchwytność.

Doświadczanie dziedzictwa krajobrazu w postaci sacrum jest zindywidualizowane, jednak z ankiet wynika, że badane osoby odczuły go poprzez doznania estetyczne, zetknięcie z dzikością i dźwiękami natury, jej harmonią, ciszą, a także tajemniczością, przez poczucie odosobnienia, które sprzyja refleksjom, widok i odgłosy wody czy fizyczny kontakt z nią, generujący wewnętrzny spokójⁱⁱⁱ.

To, co wykracza poza granice percepcji i pojmowania przez nasz umysł, dopowiada wyobraźnia oraz intuicja. Krajobraz zaczyna nabierać transcendentnego charakteru. Pojawiają się refleksje na temat więzi człowieka ze światem.

Najczęściej czczonymi elementami natury w różnych kręgach kulturowych są rzeki lub źródła, gaje, wzniesienia, a nawet regiony, jak Ziemia Święta^iv. Jako przykład posłużyć może wspomniana woda, która stała się symbolem odrodzenia. Chrześcijanie za świętą rzekę uznają Jordan (chrzest Chrystusa). W religii hinduistycznej kultywuje się obmywanie w rzece Ganges (statystycznie nawet około 2 mln ludzi dziennie)^v. W islamie spotykamy się z rytuałem spożycia wody ze studni Zamzam^vi.

 

Krajobraz i wieś. Sacrum w folklorze i kulturze ludowej

Rytm życia i pracy rolników był bezpośrednio związany ze środowiskiem przyrodniczym. Niejasne z perspektywy prostego człowieka zdarzenia postrzegane na tle świata przyrody wpływały na sferę przeżyć wewnętrznych, religię i tradycję. Natura, znacząco oddziałując na zmysły, wpływa na sferę psyche. Zarówno kiedyś, jak i dziś postrzeganie przyrody często mieści się poza symboliką i poznanymi schematami, jest wywołane subiektywnym odczuciem, czasem wbrew racjonalności. Przykładem może być uznawanie w przeszłości przestrzeni naturalnych i ich składowych za elementy duchowe, szczególnie wśród prostych wspólnot, które kierowały się emocjami. Powoływano się na uzasadnienie magiczne, co wielokroć było motywowane ludowym chrześcijańskim pojmowaniem świata i człowieka. Religia odgrywała kluczową rolę w funkcjonowaniu wsi. Wpływ ten integrował na płaszczyźnie kulturowej lokalne społeczeństwa. Świętość wiązana była z ciałami niebieskimi, żywiołami, zjawiskami i krajobrazem, a przede wszystkim z ziemią jako fundamentalnym elementem gospodarstwa oraz źródłem utrzymania.

Lokalna interpretacja przestrzeni jest nierozerwalnie związana z jej elementami kluczowymi, czyli miejscowym sacrum. Taką sytuację możemy obserwować np. w Supraślu, gdzie znajduje się „święta sosna”, wielokrotnie ocalała od pożaru. Innymi przykładami są miejsca, które według lokalnych przekonań są nawiedzane, magiczne, tereny, gdzie niegdyś doszło do bitew czy innych wydarzeń historycznych itd. Wszystko to jest częścią miejscowej interpretacji przestrzeni w procesie historycznego nawarstwiania się tradycji regionalnej. Ważne są miejsca, z których składa się przestrzeń „uświadamiana” przez społeczność ją zamieszkującą. Ten proces oddziałuje na percepcję krajobrazu. Pewne miejsca nie są anonimowe, mają konkretne konotacje albo posiadają własną historię. Często dochodzi do uczłowieczenia przestrzeni. Szczególne znaczenie posiadają wyjątkowe osoby i obszary mistyczne, czyli lokalne sacrum albo tabu. Ich cechy silnie wpływają na kształtowanie tożsamości danej społeczności. Z podobną interpretacją przestrzeni koresponduje idea genius loci, przejawiająca się w stosunku człowiek–miejsce. Krajobraz kulturowy to przestrzeń definiowana fizycznie, mentalnie i społecznie. Jest opatrzona w sens, humanizowana i sprecyzowana kulturowo. Punktem wyjścia do zrozumienia jej bieżącej interpretacji powinna być określona wspólnota wraz z jej wytworami i praktykami^vii.

 

Wieś współcześnie

Na podstawie obserwacji wsi, porównania tego, jak wyglądały kiedyś i obecnie, można nakreślić trendy czy kierunki zmian. Po prześledzeniu historii i przeanalizowaniu wyglądu różnych miejscowości pod względem architektonicznym i przestrzennym można dojść do wniosku, iż środowisko naturalne i jego znaczenie uległo dużej zmianie, co w konsekwencji miało wpływ na wygląd samych budynków, a także elementów przestrzeni. Dawniej głównym źródłem materiałowym były naturalne surowce dostępne w okolicy, a forma była wynikiem przystosowania się do warunków, jakie stwarzała przyroda. To, co powstało dzięki pracy człowieka, było spójne z zastanym krajobrazem. Obecnie za pośrednictwem wysoko rozwiniętych technologii i przez globalizację inspiracje czerpać możemy z całego świata. Niestety za sprawą braku edukacji, zatarciu pamięci o tradycji oraz napływowi różnych wzorców z innych rejonów zaczynamy sami bezpodstawnie wymyślać i nadawać cechy wsiom, zamiast zwrócić uwagę, co tak naprawdę jest dziedzictwem danego miejsca. Kiedyś przyroda kształtowała wygląd wsi, dziś można odnieść wrażenie, że to ludzie ją sobie podporządkowali i zamknęli się na krajobraz, zaprzeczając pierwotnym wartościom. Obraz podporządkowanych przyrodzie domostw wyparły nawarstwiające się chaotycznie przez lata elementy, dając efekt dysonansu na panoramie. Oczywiście, nie należy unikać zmian w wyglądzie, formie oraz funkcjonowaniu wsi, jednak rozwój wynikać powinien z dziedzictwa, tworząc tym samym nowe wartości. W efekcie pomoże to w przetrwaniu tradycji, a nowe przestrzenie staną się nośnikami pamięci. Pogoń za „miejskością” sprawia, że mieszkańcy małych miejscowości zaniedbują swoje dziedzictwo. Następuje degradacja krajobrazu i kultury ludowej. Społeczność miast chętnie wybiera wieś jako swoje nowe miejsce zamieszkania. Ma to wpływ na współczesną formę peryferyjnych przestrzeni. Wsie zaczynają konkurować z miastami bez względu na uwarunkowania krajobrazowe czy kulturowe^viii.

Ciążeń to miejscowość, której historia zaczyna się już w czasach dawnych. Leży w okolicy Nadwarciańskiego Parku Krajobrazowego. Jest w pewien sposób zintegrowana ze swoją przeszłością. Tyczy się to materialnych zabytków miejscowości (np. pałac biskupi czy kościół św. Jana Chrzciciela) oraz kultywowania tradycji.

Przeplatanie się wątków historycznych, tj. obecności dawnych Słowian, których obyczaje zapisały się w folklorze tego regionu, czynnej działalności masonerii, biskupstwa czy ważnych osobistości skutkowało rozwojem kultury. Sąsiedztwo parku krajobrazowego także wpływa na wyjątkowy charakter wsi. Wszystko to tworzy enigmatyczny nastrój oraz „ducha miejsca”, a cechy krajobrazu oraz bogata historia wpływają tożsamość społeczności. Cała miejscowość stanowi miejsce pamięci, reprezentując wydarzenia z przeszłości. Nośnikami świadomości historycznej są obiekty materialne (np. budynki, pomniki, fragmenty przyrody), a także nazwy czy określone działania. Stymulują one wspominanie, czyli aktywizują funkcjonowanie historii żywej^ix. Należy zwrócić uwagę, czy dziś mieszkańcy sami tworzą współczesne formy wyrazu dla wydarzeń, przeżyć lub zjawisk (w tym sacrum krajobrazu), które są wpisane w ich dziedzictwo?

Historyk Pierre Nora stworzył program analizy miejsc pamięci. Rozumiane były przez niego jako depozytariusze przeszłości. Jego zamiarem było uwrażliwienie ludzi na fakt istnienia wielu spotykanych przez nas na co dzień, a często niedostrzeganych, nośników (miejsc) przeszłości. Zarówno materialne (pomniki, muzea), jak i metaforycznie rozumiane mają te same cechy – są spuścizną i przenoszą ważne z punktu widzenia danych grup wartości^x.

Karolina Czajkowska

Sugerowane cytowanie: K. Czajkowska, Krajobraz jako dziedzictwo wsi, "Pismo Folkowe" 2021, nr 157 (6), s. 18-20.

Bibliografia

J. Angiel, Rzeka i jej przestrzeń – percepcja sfer profanum i sacrum, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” 2012, nr 17.

W. Dreszer, Fizjotektonika: projektowanie krajobrazu kulturowego, Poznań 2006.

M. Lenart, Architektura sakralna jako kształtowanie przestrzeni znaczeń, metodologiczne propozycje rozróżnień pomiędzy przestrzenią sacrum a przestrzenią sakralną, „Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej. Architektura” 1996, z. 30.

K. Łucjan, M. Meksula, Lokalizacja sacrum w krajobrazie- przypadek czy prawidłowość?, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” 2012, nr 17.

K. Nadolski, Ekologiczna tragedia Gangesu, „Tygodnik Przegląd” 2012, nr 4.

B. Prochwicz-Studnicka, M. Teperska-Klasińska, Cywilizacja islamu. Wybrane struktury, „The Polish Journal of the Arts and Culture” 2012.

A. Szpociński, Miejsca pamięci (lieux de mémoire), „Teksty Drugie” 2008, t. 4.

A. Wolski, Percepcja przestrzeni w społeczności lokalnej, „Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego” 2014, nr 24.

M. Wójcik, Wybrane koncepcje wsi we współczesnych badaniach geografii społecznej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Geographica Socio-Oeconomica” 2009, t. 10.

---