Lata 90. XX wieku. Muzyka Polski i Słowiańszczyzny

Fot. z arch. zespołu: Orkiestra św. Mikołaja

Lata 90. XX wieku są dla wykonawców czasem ciągłego rozwoju. Amatorski ruch muzyczny kontynuuje poszukiwania, następuje pewne sprofilowanie kreacji artystycznej, ale wszystko to dokonuje się w sposób spontaniczny, podejmowane jest zwykle przez ludzi bez wykształcenia muzycznego i z ciągle jeszcze ograniczonym warsztatem wykonawczym. Cechą charakterystyczną wykonawców jest autentyczna radość z samodzielnego tworzenia i przeżywania muzyki inspirowanej folklorem różnych obszarów świata. W tym numerze „Pisma Folkowego” przedstawiamy czytelnikom wybranych, najbardziej znaczących wykonawców sceny lat 90. XX wieku, poczynając od zespołów inspirujących się tradycjami słowiańskimi.

Na lata 90. XX wieku przypada powstanie lub znaczący rozwój blisko trzydziestu zespołów, które mieszczą się w stylistyce folkowej inspirowanej muzyką polską i słowiańską. Niezwykle trudna jest w tym przypadku jakakolwiek klasyfikacja, ale ogólny opis cech wspólnych dla pewnych zespołów może być pomocny w zrozumieniu dynamiki i złożoności procesu kształtowania się polskiej sceny folkowej u progu XXI wieku. Okres ten charakteryzuje z pewnością rozwój muzyki inspirowanej tradycją polską lub regionów sąsiednich. Formacje już istniejące, jak Sierra Manta tworzą nowe projekty (zespół Tracktor) lub, jak Varsovia Manta, stopniowo ulegają inspiracjom folklorem rodzimym.
Także instrumentarium, jakim posługiwały się zespoły w latach 90. XX wieku, pokazuje zainteresowanie różnorodnością muzyki etnicznej. Pierwsze składy zespołów obejmują w tym czasie takie instrumenty jak bałałajka, sopiłka, mandolina. Kolejnym odkryciem są cymbały, które wprowadza Orkiestra św. Mikołaja, a później Chudoba, Czeremszyna i Drewutnia. Pojawiają się instrumenty dawne, historyczne, choć w tym przypadku zwykle jest to droga odwrotna. To muzycy specjalizujący się w muzyce dawnej z czasem idą w kierunku folkowym. Zespół Polski wprowadza fidele kolanowe, flety i piszczałki, które mają swoje odpowiedniki w muzyce tradycyjnej obszarów karpackich. Na scenie folkowej pojawiają się także bębny i bębenki, które w muzyce słowiańskiej osadzają z sukcesem muzycy Kapeli ze Wsi Warszawa. Znamienną cechą ówczesnego instrumentarium folkowego jest brak akordeonu, a częsta obecność gitar.

Rekonstrukcje
W grupie blisko trzydziestu zespołów, reprezentujących ten nurt, należy wyróżnić te, które rozpoczęły działalność już w poprzednich dekadach, ale w omawianym przez nas okresie zdobyły szczególny rozgłos w środowisku folkowym. Tak stało się m.in. z zespołem Ars Nova, który polskim folklorem zainteresował się na dobre w roku 1992, kiedy Jacek Urbaniak usłyszał w Filharmonii Narodowej w Warszawie Apolonię Nowak z Kurpi i postanowił nagrać pieśni w jej wykonaniu, a potem wykorzystać je do dalszego opracowania muzycznego. Pierwszy publiczny koncert Ars Novy z kurpiowskim repertuarem odbył się w czerwcu 1994 roku w Studiu Koncertowym Polskiego Radia im. Witolda Lutosławskiego z okazji otwarcia Radiowego Centrum Kultury Ludowej. Kolejna prezentacja miała miejsce podczas lubelskich Mikołajek Folkowych (1994), a później także na festiwalu Pieśń Naszych Korzeni w Jarosławiu (1995) czy Festiwalu Europejskiej Unii Radiowej w Zakopanem (1995).
Wśród wielu formacji, które powstały z inicjatywy Marii Pomianowskiej, ważne miejsce zajmuje Zespół Polski, założony w 1994 roku. Ideą przewodnią stała się gra na chordofonach kolanowych, nad których rekonstrukcją Pomianowska pracowała wspólnie z badaczką Ewą Dahlig i lutnikiem Andrzejem Kuczkowskim. Zespół Polski skoncentrował się na muzyce tradycyjnej Mazowsza, z czasem idąc w kierunku inklinacji z twórczością Fryderyka Chopina. Muzycy koncertowali na całym świecie, a Maria Pomianowska zadbała o to, by polskie pieśni i muzyka Mazowsza zabrzmiały nawet na cesarskim dworze w Japonii. Część muzyków Zespołu Polskiego w 1997 roku w Warszawie powołało formację Burczybasy, która wyjątkowo na tle ówczesnej sceny folkowej skierowana została do dzieci. Wydano kasetę „Idzie Maciek” (Vistula Records) z piosenkami ludowymi z Mazowsza, Kurpi, Wielkopolski, Śląska i Rzeszowszczyzny – jednak bez specjalnego sukcesu. Powyższe dwa zespoły wiąże postać Jerzego Burdzego, który był ważną postacią dla edukacji w zakresie polskiej muzyki ludowej. Początkowo, w roku 1997 założył przy jednej ze szkół podstawowych w Warszawie zespół Vistula, wykonujący polskie pieśni i tańce ludowe oraz piosenki i zabawy dziecięce. Grupa występowała w Filharmonii Narodowej, Studiu Koncertowym Polskiego Radia, a także na festiwalach folkowych, m.in. w Lublinie. W tym samym roku Burdzy założył Bielańskie Centrum Edukacji Muzycznej z wydziałem eksperymentalnym, na którym uczono gry na instrumentach ludowych oraz organizowano kursy muzyczne.
W nurcie łączenia muzyki dawnej i ludowej można umiejscowić także warszawską formację Stara Lipa, powstałą w roku 1997. Odnajdziemy w ich brzmieniu echa średniowiecznej muzyki bretońskiej, tańców francuskich i flamandzkich, kastylijskich cantig, ale także polskiej muzyki ludowej: melodie z Kurpi, Mazowsza czy Beskidu Żywieckiego. Pod względem stylistycznym muzykę Starej Lipy kształtowały wpływy buesa, muzyki popularnej, rocka oraz muzyki klasycznej i współczesnej. Zespół był obecny na polskich festiwalach folkowych, czego efektem było wydanie płyty „Vivum” (2000/2001).

Bliskie tradycje
Orkiestra św. Mikołaja i Kapela ze Wsi Warszawa to dwie formacje, które uznaje się za czołowe zespoły polskiej sceny folkowej. O ile Orkiestrę założono jeszcze w roku 1988 z inicjatywy Bogdana Brachy, o tyle pierwsze nagrania grupy przypadły na rok 1992, a otwierała je kaseta prezentująca stan zainteresowań muzycznych zespołu. „Muzyka gór” mieściła muzykę łemkowską, trochę polskiej oraz próby interpretacji muzyki huculskiej. Następna kaseta „Z wysokiego pola” (1994) zawierała stronę polską i huculską, co odzwierciedlało ówczesną fascynację Huculszczyzną, łącznie z wyjazdami terenowymi. Kolejny album „Czas do domu” (1996) był chyba najbardziej rozpoznawalną płytą Orkiestry. W tamtym okresie stała się ona manifestem – symbolicznym powrotem zespołu do domu, do polskiego folkloru. Po nagraniu pierwszego albumu zmienił się skład grupy, z której odeszli: Maciej Filipczuk, Marek Andrzejewski, Elżbieta Rojek i Marcin Mrowca, wybierając indywidualną drogę artystyczną. Twórczością, ale też stylem życia Orkiestry inspirowało się wówczas wielu wykonawców i formacji. Orkiestra jako jeden z pierwszych zespołów polskich (1994) wzięła udział w festiwalu EBU w Rudolstadt.
Kapela ze Wsi Warszawa powstała niemal dekadę później, bo w roku 1997, a jej specyfika wynikała ze stosunkowo szybko uzyskanej rozpoznawalności, ale za granicą. Założona przez Macieja Szajkowskiego grupa wprowadziła awangardowe interpretacje tradycyjnej muzyki ludowej, wykorzystując do tego archaiczne instrumentarium i technikę białego śpiewu. Otwarcie na eksperymenty, oryginalne autorskie opracowania i współpraca z muzykami wielu stylistyk wpłynęły na różnorodność i atrakcyjność proponowanych projektów. W roku powstania zespół zdobył nagrodę na Scenie Otwartej w Lublinie, a w następnym roku zadebiutował płytą „Hop Sa Sa”, wyprodukowaną przez Włodzimierza Kleszcza. Album w opinii słuchaczy radiowej Trójki zyskał miano najlepszego wydawnictwa folkowego 1998 roku.
Grupa Chudoba założona została przez studentów Uniwersytetu Wrocławskiego w 1993 roku z inspiracji Orkiestrą św. Mikołaja. Muzycy wykorzystywali instrumentarium akustyczne, aranżując zapisy pieśni Europy Środkowej, Wschodniej i Południowo-Wschodniej. Były to melodie z różnych regionów Polski, a także słowackie, morawskie, ukraińskie, łemkowskie, huculskie, cygańskie, bułgarskie, macedońskie, serbskie, rumuńskie, żydowskie i węgierskie. Na początku 1995 roku członkowie Chudoby założyli Ośrodek Poszukiwań Folkowych, który współpracował z Uniwersytetem Wrocławskim. Początkowo organizowano wyprawy w celu zbierania tradycyjnych pieśni, potem muzycy skupili się na działalności koncertowej. Były to m.in. występy podczas Festiwalu Piosenki Studenckiej „Łykend” (1993), Mikołajek Folkowych (1994) czy Nowej Tradycji (1998). Zespół Chudoba był reprezentantem Polski na „The New Tradition” EBU Folk Festival w Dranouter w Belgii (1999), a płyta „Nasza muzyka” zajęła trzecie miejsce w konkursie na Folkowy Fonogram Roku 1999 podczas Mikołajek Folkowych w Lublinie.
Czeremszyna to jedna z ciekawszych inicjatyw w zakresie inspiracji folklorem słowiańskim. Zespół powstał w 1993 roku i do dziś kultywuje tradycje podlaskiej miejscowości Czeremcha, z której wywodzą się wszyscy muzycy. Czeremszyna początkowo występowała w dziewięcioosobowym składzie (w tym Barbara Kuzub-Samosiuk, Mirosław Samosiuk i Andrzej Kuzub), wykorzystując akordeon, gitarę, flet, bęben i mandolinę. Podejmowano charakterystyczne dla Podlasia wielokulturowe tematy muzyczne: polskie, białoruskie, ukraińskie. W roku 1999 członkowie zespołu założyli Stowarzyszenie Miłośników Kultury Ludowej. W 1996 roku odbyła się pierwsza edycja festiwalu Spotkania Folkowe „Z Wiejskiego Podwórza”, który jest z powodzeniem kontynuowany do dzisiaj. Z lat 90. XX wieku pochodzą nagrania Czeremszyny „Czom ty ne pryszow” (1996) i „Źródło” (1998).
W roku 1997 powstał zespół Muzykanci, który podjął się wykonywania muzyki łemkowskiej, węgierskiej, bałkańskiej, cygańskiej i żydowskiej. Skład tworzyły dwa małżeństwa: Joanny i Jana Słowińskich oraz Jacka i Alicji Hałasów, którzy wkrótce podążyli własnymi artystycznymi drogami. Krytycy docenili zespół za odważne połączenie muzyki etnicznej z popularną. Muzykanci występowali na scenach najważniejszych festiwali folkowych w Polsce oraz w wielu krajach Europy. Są laureatami Grand Prix Konkursu Polskiego Radia „Nowa Tradycja” (1999) i Grand Prix festiwalu Eurofolk (1999).
Na styku wielu kultur świata plasuje się eklektyczny zespół Dikanda, powstały w 1997 roku z inicjatywy Anny Witczak i Piotra Rejdaka. Rok później grupa rozpoczęła działalność koncertową, wykorzystując inspiracje folklorem polskim, bałkańskim, cygańskim, żydowskim, hiszpańskim, a nawet brzmieniami Indii i Afryki. Zespół wyróżnia się autorskim charakterem twórczości, także w warstwie słownej. Od początku istnienia regularnie koncertuje w kraju i za granicą, a na koniec wieku przypadają nagrody na festiwalach: Nowa Tradycja (1999) i Eurofolk w Płocku (1999) oraz pierwsze płyty: „Folk Fiesta Era GSM’99”, „Muzyka czterech stron wschodu” i „Czas folku 2” (płyta dołączona do „Czasu Kultury” 2000, nr 4).
Kapela Drewutnia to lubelski zespół inspirujący się polską i słowiańską muzyką tradycyjną. Powstał w 1998 roku (z szantowego zespołu Rykersi). Kapela początkowo czerpała inspiracje z muzyki pogranicza polsko-ukraińskiego oraz Łemkowszczyzny, stopniowo wprowadzając do repertuaru pieśni polskie. Drewutnia wykorzystuje wyłącznie instrumenty akustyczne wielu tradycji: irlandzkie whistles, polską sukę biłgorajską, południowoamerykańskie reco-reco, mongolski toushpulur, mandolinę, skrzypce, tamburyn, ukraińską sopiłkę, huculski bęben, rosyjską wołynkę czy bałałajki.
Folklorem pogranicza polsko-ukraińsko-białoruskiego zainspirowali się także muzycy z Warszawy, tworząc w 1998 roku zespół Goście z Nizin. Fascynacja śpiewem, penetrowanie dzieł Oskara Kolberga i własne badania terenowe zaowocowały uznaniem na Festiwalu Piosenki Białoruskiej w Białymstoku (2001 i 2003) oraz na Mikołajkach Folkowych w Lublinie (2000). W zespole grali muzycy, którzy współtworzyli z sukcesem inne grupy folkowe.
Się Gra to kolejna z formacji, która po powstaniu w 1996 roku stała się ważnym zespołem w polskim folku. Ta lubelska grupa podjęła się wykonywania muzyki inspirowanej folklorem bałkańskim i żydowskim. Powstała z inicjatywy lidera Orkiestry św. Mikołaja, Bogdana Brachy, a prócz niego w składzie znaleźli się: Bartłomiej Stańczyk, Tomasz Rokosz i Jarosław Adamów. Grano muzykę klezmerską z rejonu Europy Środkowej, ale także sięgano po repertuar polski, ukraiński i bałkański. Zespół został doceniony na Mikołajkach Folkowych (1997), Nowej Tradycji (1998), Eurofolku w Płocku (1999) i Folkowej Majówce w Radomiu (1999). Reprezentował też Polskę na festiwalu Europejskiej Unii Radiowej w 1998 roku w Słowenii. Debiutancka płyta „Się Gra” ukazała się na przełomie 1999 i 2000 roku, a w konkursie na Folkowy Fonogram Roku uznana została za najlepszą płytę folkową roku 2000.
W grupie inicjatyw inspirujących się tradycją ludów słowiańskich i Bałkanów należy umieścić formację muzyczną OVO i Fundację OVO dla Kultury i Edukacji. Zespół powstał na bazie Studia Eksperymentu Ruchu działającego przy MDK Śródmieście i założonego w 1996 roku. SER łączyło śpiew tradycyjny z tańcem współczesnym i dało początek regularnym działaniom na rzecz wykonywania pieśni z dawnych tradycji słowiańskich. Pierwsze koncerty formacji muzycznej OVO przypadają na 1998 rok i wiążą się z Mikołajkami Folkowymi w Lublinie. Dalsza praca zespołu oparta została o doświadczenia innych grup, głównie z nurtu muzyki autentycznej (Drewo, Hiłka, Kazaczyj Krug, Piesnohorki).
Na uznanie zasługuje także zespół muzyki improwizowanej, inspirujący się muzyką tradycyjną z całego świata, ale również tą polską i lokalną. Orkiestra Jednej Góry Matragona (góra bieszczadzka owiana legendą) założona została w Sanoku w 1992 roku. Zespół koncertował od roku 1994 i przykuwał uwagę egzotycznym brzmieniem bogatego instrumentarium, określanym mianem „aura folk”. Oprócz nagród na festiwalach w Radomiu (1994) i Lublinie (1994) wydana w 1997 roku kaseta „Budzenie góry” otrzymała nominację do Folkowego Fonogramu Roku, a udział w Nowej Tradycji w 1999 roku nagrodzony został pierwszym miejscem.

Gitara basowa i teledysk
Na początku lat 90. XX wieku powstał zespół Jak Wolność To Wolność, który firmują m.in. Wiesław Orłowski, Małgorzata Sobczyk i Maciej Pietraho. Pierwsze koncerty formacji spotkały się z akceptacją publiczności folkowej, a były oryginalną próbą łączenia muzyki z kręgu ballady i piosenki autorskiej z elementami rockowymi i punkowymi. Pierwszy album zespołu został nagrany przez Agencję Artystyczną „Folk Time” w roku 1997. W roku 2001 grupa nagrała płytę „Honorowi dawcy krwi”, wydaną przez Pomaton EMI i nominowaną do nagrody Fryderyk 2001 w kategorii piosenka autorska. Zespół stworzył nową wizję twórczości muzycznej z wyraźnie określonym tekstem i energetyczną muzyką.
W podobnym stylu można umieścić zespół Rzepczyno Folk Band, którego nazwa pochodzi od miejscowości w województwie zachodniopomorskim. Rzepczyno melodie ludowe zaczęło aranżować z wykorzystaniem instrumentarium rockowego, wykorzystując różnorodne elementy muzyki folk, rock, reggae i stylu ska. Zespół bardzo szybko został doceniony przez publiczność, najpierw festiwalu Ananke w Żurominie i Mikołajek Folkowych w Lublinie (1997), a później Nowej Tradycji w Warszawie (1999).
Na bardziej zdecydowany styl folkrockowy postawił zespół Szela, jako jeden z pierwszych w kraju. Powstał w 1992 roku na bazie trójmiejskiej grupy szantowej Smugglers. Skład zespołu i wcześniejsze doświadczenia w zakresie muzyki celtyckiej i brytyjskiego folk rocka przełożyły się na niepowtarzalne brzmienie i popularność grupy. Przebojem na polskiej scenie folkowej stał się album-kaseta „Pani pana zabiła…”, do którego w 1993 roku nagrano teledysk.
Poszukiwania określane mianem „muzyki otwartej przestrzeni” czy „Alternative etno” realizowała warszawska grupa Stilo, od 1997 roku łącząca muzykę etniczną, rock i jazz oraz kultury Wschodu i Zachodu. W składzie zespołu pojawili się muzycy znani z innych formacji. Grupa działa w warszawskim Ośrodku Kultury Ochoty, a pierwszy album z roku 2001 „Opowieści kamieni” otwiera bogatą ścieżkę koncertów na wszystkich znaczących festiwalach folkowych w Polsce, także z projektem polsko-portugalskim („Lisboa Avenue” z 2007 roku).
W kierunku etnojazzowym podążyła inna grupa, powstała już w 1999 roku, której wzmożona działalność przypadać będzie na kolejny okres. Sarakina, powołana z inicjatywy Jacka Grekowa oraz Jana i Bartosza Mlejneków, podjęła się wykonywania muzyki bałkańskiej, głównie z Bułgarii i Macedonii. Bardzo szybko zespół zyskał uznanie odbiorców Mikołajek Folkowych (2000), Nowej Tradycji (2001) czy Folkoprania (2001).
Także w roku 1999 rozpoczął działalność folkmetalowy projekt muzyczny z Lubina Percival Schuttenbach, którego założycielami byli: Mikołaj Rybacki (gitara), Kornelia Rybacka (gitara basowa) oraz Katarzyna Bromirska (wokal). W efekcie połączono wcześniejsze doświadczenia folkowe i metalowe z elementami muzyki klasycznej. Muzycy już w 2000 roku zdobyli pierwsze miejsce na Folkowej Majówce w Radomiu, później kolejne znaczące nagrody polskiej sceny folkowej (Lublin, Giżycko, Warszawa). Dynamiczny rozwój zespołu obejmował zmiany składu osobowego, instrumentarium muzycznego, a także rodzaju twórczości, nie tylko muzycznej, ale także spektaklu multimedialnego, przedstawień z animacją, rekonstrukcji historycznej.
Jak pokazuje powyższy przegląd zespołów i ich dokonań, scena folkowa w latach 90. XX wieku rozwijała się bardzo dynamicznie, choć scalała ją z pewnością koncentracja na bliskich tradycjach muzycznych i szczególne zainteresowanie rodzimym folklorem. Duża rotacja wykonawców, poszukiwanie właściwego instrumentarium i łączenie stylów to elementy, które określają epokę „twórczych poszukiwań”. Ostatnia dekada XX wieku jest też początkiem ery nagrań. Wykonawcy zaczynają postrzegać je jako kolejny ważny etap w kształtowaniu wizji zespołu obok spontanicznego koncertowania. Pośród działających w tym czasie zespołów niektórym udaje się wydać pierwsze nagrania w formie płyty CD.
Kolejne kamienie milowe polskiego folku poświęcone będą zagadnieniom folku góralskiego, działalności zespołów domów tańca oraz inspiracji tradycjami pozaeuropejskimi, które dopełniają obraz wykonawców kształtujących polski folk w latach 90. XX wieku.

Agata Kusto,
Agnieszka Matecka-Skrzypek