Zakarpackie cerkwie drewniane – arcydzieła architektury ludowej

fot. tyt. z arch. autora: Cerkiew Wniebowstąpienia Pańskiego w Jasinie; fot. w tekście z arch. autora: Cerkiew św. Mikołaja w Czornohołowie

Na ukraińskie Zakarpacie jeździmy głównie dlatego, żeby pochodzić po tamtejszych pięknych i – w porównaniu z naszymi – pustych górach oraz bezkresnych połoninach. Region ten kryje jednak jeszcze jedną wspaniałą atrakcję dla turystów – niezrównanej urody kryte gontem stare drewniane cerkwie, zachwycające różnorodnością typów, harmonią sylwetek, szczegółami konstrukcji, mistrzostwem wykonania i doskonałym wkomponowaniem w krajobraz. Takich zabytkowych świątyń jest na Zakarpaciu kilkadziesiąt i planując górskie wędrówki, z pewnością warto odwiedzić niektóre z nich. Poniżej dokonamy przeglądu najpiękniejszych i najcenniejszych z tych świątyń, z podziałem na główne typy.

Najbardziej charakterystyczny dla omawianego regionu jest ukraiński typ cerkwi zwany zakarpackim. Są to świątynie składające się z prostokątnego korpusu, mieszczącego babiniec i nawę, oraz węższego, a czasem również niższego prezbiterium i nakryte wysokimi, bardzo stromymi kalenicowymi dachami. Są one wspólne bądź oddzielne nad każdą z tych dwóch części. Nad frontem zadaszenia korpusu wznosi się wieża konstrukcji szkieletowej, a świątynię obiega szeroki okap. Częste są także wsparte na rzeźbionych słupkach podcienia przed wejściem oraz znajdujące się nad nimi niskie galeryjki. Czasami elementy te znajdują się nie tylko od frontu, ale także z trzech stron otaczają babiniec. Ze względu na rodzaj zwieńczenia wież świątynie te dzieli się na dwie grupy.
Do pierwszej należą gotycyzujące cerkwie marmaroskie, a przypomnijmy, że Marmarosz jest regionem Karpat obejmującym wschodnią część Zakarpacia i przyległe obszary północnej Rumunii. Ich styl czasem określa się jako zakarpacki bądź marmaroski gotyk. Są to świątynie o smukłych, wydłużonych wertykalnie sylwetkach, a ich wieże, w nawiązaniu do architektury kościołów gotyckich i budowli obronnych z tego okresu, mają zwieńczenia w postaci izbic, nad którymi wznoszą się bardzo wysokie, strome i strzeliste dachy, niekiedy mające wręcz formę iglicy, czasem otoczonej jeszcze u podstawy czterema mniejszymi smukłymi igliczkami. Ten typ cerkwi jest typowy dla rumuńskiego Marmaroszu, a na Zakarpaciu spotyka się go głównie w dolinie Cisy w okolicach Chustu i Sołotwyna.
Jedną z nich jest cerkiew św. Mikołaja w Apszy Niżnej koło Sołotwyna, stojąca na szczycie niewysokiego wzgórza pośrodku wsi. Wzniesiono ją w 1561 roku, a swój obecny wygląd zawdzięcza przebudowie w XVIII wieku. Korpus i pięcioboczne prezbiterium nakrywa stromy dach, nad którym wznosi się wysoka wieża izbicowa z hełmem iglicowym i czterema narożnymi wieżyczkami. W niewielkiej odległości od krawędzi dachu świątynię obiega stosunkowo wąski okap, nieprzesłaniający wieńca zrębowego prezbiterium, co pozwala podziwiać szczegóły konstrukcyjne. Okap, dach, wieża i iglica są pokryte drobnym gontem łuskowym. Od frontu nie ma podcienia ani galeryjki.
Drugi najczęściej spotykany na Zakarpaciu typ to cerkwie barokizujące, w stylu zwanym zakarpackim bądź werchowyńskim barokiem. Ta druga nazwa nawiązuje do regionu zwanego Werchowyną, gdzie jest ich najwięcej, obejmującego dość gęsto zaludnione kotliny w północnej części Zakarpacia, w rejonie Miżhirji i Wołowca. Mają podobną kompozycję bryły, jednak ich wieże są bardziej przysadziste i nakryte krzywoliniowymi hełmami, czasem bardzo złożonymi, nawiązującymi do zwieńczeń świątyń barokowych.
Przykładem takiej budowli jest znajdująca się w granicach Parku Narodowego „Synewyr” cerkiew Św. Ducha w Kołoczawie-Horbie z 1795 roku, mająca obecnie status muzeum. Jej korpus i prostokątnie zamknięte prezbiterium nakrywają oddzielne strome dachy, a wysoką wieżę – piękny barokowy hełm. Łuskowym gontem pokryto nie tylko zadaszenie, wieżę i dość wąski okap tej niedużej świątyni. Wieńczy on także ściany między okapem i krawędzią dachu. Jej ozdobą jest wsparty na ośmiu rzeźbionych słupkach podcień przed wejściem i znajdująca się nad nim niska arkadowa galeryjka.
Nieco podobny typ prezentuje cerkiew św. Mikołaja w Czornohołowie nad rzeką Lutanką w północno-zachodniej części Zakarpacia, zbudowana w XVII wieku i przebudowana w 1794 roku. Jest ona jednak większa i ma bardziej złożoną bryłę, z wyraźnie wyodrębnionymi trzema częściami różnej szerokości: babińcem, nawą i pięciobocznym prezbiterium. Nietypowo, wspólny dach nakrywa tylko nawę i prezbiterium. Babiniec zaś jest nakryty podciągniętym w górę szerokim okapem i zwieńczony przysadzistą wieżą z izbicą i galeryjką oraz wysokim, rozbudowanym barokowym hełmem. Dachy, okap, ściany powyżej niego i wieża są pokryte szerokim gontem. Pod okapem znajdują się podcienia wsparte na rzeźbionych słupkach, ciągnące się nie tylko wokół babińca, ale także wzdłuż ścian nawy. Warto zwrócić uwagę na okienko w prezbiterium z oprawionymi w drewno sześcioma okrągłymi świetlikami, z ręcznie wyrabianego, grubego, nierównego szkła.
Na Zakarpaciu istniało niegdyś kilka świątyń typu łemkowskiego, choć Łemkowie tu nigdy nie mieszkali. Do naszych czasów dotrwała tylko jedna: znajdująca się obecnie w skansenie w Użhorodzie cerkiew św. Michała Archanioła ze wsi Szełestowo pod Mukaczewem, zbudowana w 1777 roku. Odznacza się elegancką sylwetką i ma typową dla świątyń łemkowskich konstrukcję trójdzielną, z wzniesionymi na planach zbliżonych do kwadratów babińcem, nawą i węższym od nich prezbiterium. Dwa ostatnie pomieszczenia nakrywają łamane namiotowe dachy zwieńczone cebulastymi kopułkami. Zadaszenie nad nawą ma cztery załomy, a nad prezbiterium – dwa. Nad babińcem wznosi się natomiast wysoka wieża z szerokim okapem u podstawy. Jest zwieńczona izbicą z galeryjką i nakryta pięknie wymodelowanym barokowym hełmem z latarnią. Podcieniowe soboty otaczają babiniec i ciągną się wzdłuż ścian nawy. Cerkiew ma pełne gontowe pokrycie dachów, okapu i ścian powyżej niego.
Do typu łemkowskiego niektórzy zaliczają również cerkiew św. Michała Archanioła w przysiółku Bystryj, znajdującym się obecnie w granicach miasta Swalawa, wzniesioną w 1588 roku i przebudowaną w 1759 roku. Jest ona dość duża i także zachowała pełne gontowe pokrycie. Ma nieco podobną sylwetkę, ale od cerkwi łemkowskich różni się kompozycją bryły oraz konstrukcją dachów nad nawą i prezbiterium – są one kalenicowe, nie namiotowe i nie mają załamań. Podcienia, wsparte na rzeźbionych słupkach, z trzech stron otaczają babiniec. Świątynię wyróżnia nakrywający wieżę wyjątkowo wysoki, złożony barokowy hełm.
Typ pośredni między cerkwią łemkowską i bojkowską reprezentuje doskonale zachowana i starannie odnowiona cerkiew św. Michała Archanioła w Użoku, zbudowana w 1745 roku. Jest ona obok omówionej poniżej świątyni w Jasinie jedną z dwóch na Zakarpaciu wpisanych w 2013 roku na listę światowego dziedzictwa UNESCO i objętych międzynarodową ochroną jako obiekt pod nazwą „Drewniane cerkwie w polskim i ukraińskim regionie Karpat”, na której znalazło się ponadto czternaście innych świątyń z Ukrainy i Polski. Składa się z trzech części wzniesionych na planach zbliżonych do kwadratów, z których najszersza i najwyższa jest nawa. Tę część i prezbiterium nakrywają typowe dla cerkwi bojkowskich łamane dachy namiotowe. Zadaszenie nad nawą ma trzy załomy, a nad prezbiterium – dwa. Nad babińcem wznosi się charakterystyczna dla cerkwi łemkowskich wieża konstrukcji szkieletowej, niższa jednak od dachu nawy. Ani wieża, ani dachy nawy i prezbiterium nie mają wieńczących kopuł. Wszystkie części cerkwi obiega wspólny, szeroki okap oparty na wysuniętych rzeźbionych rysiach, nie ma jednak podcieni. Dachy, okap i ściany powyżej okapu są pokryte gontem.
Drugą ze świątyń wpisanych na listę UNESCO jest cerkiew pw. Wniebowstąpienia Pańskiego z 1824 roku w Jasinie, zwana Strukowską, na pamiątkę legendarnego założyciela tej miejscowości – owczarza Struka. To jedna z bardzo nielicznych zachowanych na Zakarpaciu świątyń typu huculskiego. Jest malowniczo położona na południowym skraju miejscowości, na wzgórzu nad strumieniem, w otoczeniu starych drzew. Wzniesiono ją na tradycyjnym dla tego typu planie równoramiennego krzyża, z nawą na planie kwadratu i przyległymi do niej, tworzącymi ramiona krzyża, prostokątnie zamkniętymi babińcem, prezbiterium i skrzydłami transeptu. Przedsionek dobudowany w latach 90. XX wieku do babińca jest utrzymany w tym samym stylu co reszta budowli. Nad nawą wznosi się niski ośmioboczny bęben, nakryty ośmiopołaciowym dachem namiotowym, zwieńczonym niewielką kopułką. Małe kopułki wieńczą też przyczółkowe zadaszenia nad ramionami świątyni. Jej korpus obiega szeroki okap wsparty na wysuniętych rysiach. Dachy, kopułki, okap i ściany cerkwi powyżej okapu są pokryte szerokim gontem. W ostatnich latach obłożono je tzw. karpiówką, o innym układzie niż na pozostałych częściach. Obito też ściany poniżej okapu, zasłaniając w ten sposób szczegóły konstrukcji. Bardzo ciekawa jest także stojąca obok drewniana pięciokondygnacyjna dzwonnica z 1813 roku, przy czym dwie dolne kondygnacje są czworoboczne, a trzy górne – ośmioboczne. Gont pokrywa jej ośmiopołaciowy dach namiotowy zwieńczony kopułką oraz okapy oddzielające poszczególne kondygnacje.
Piękne drewniane cerkwie Zakarpacia są świadectwem mistrzostwa tamtejszych cieśli, ich poczucia estetyki i wyczucia związku architektury z krajobrazem, jakże obcego budowniczym wielu współczesnych świątyń.

Grzegorz Rąkowski

Sugerowane cytowanie: G. Rąkowski, Zakarpackie cerkwie drewniane – arcydzieła architektury ludowej, "Pismo Folkowe" 2021, nr 154 (3), s. 31-32.