Muzyka ludowa i badanie folkloru na Węgrzech

Inteligencja węgierska zaczęła interesować się folklorem, a zwłaszcza muzyką ludową, w drugiej połowie XVIII wieku. Na początku XIX wieku pojawiły się pierwsze zbiory - przygotowywane jeszcze ręcznie - muzyki ludowej, a już w drugiej połowie tego samego wieku coraz częstszymi były zbiory drukowane. Inicjatywę zbierania i wydawania folkloru węgierskiego wsparła Węgierska Akademia Nauk.

Początkowo pojęcie muzyki ludowej nie było definiowane tak, jak dziś. Pierwsze zbiory pieśni zawierają w większości utwory muzyczne (műzenei alkotás) w typie quasi-ludowych pieśni (czyli nieautentycznych, népies műdal). Upowszechniały się one w szerszym obiegu dzięki popularnym widowiskom, a także przez muzyków cygańskich. W ówczesnym języku potocznym nie istniała ścisła granica pomiędzy pojęciami "węgierska muzyka ludowa", a "muzyka cygańska". Pomylił te zjawiska nawet sam Ferenc Liszt.

Muzycy cygańscy, grając poza granicami Węgier, na długo utrwalili określony ("cygański") wizerunek muzyki węgierskiej w świadomości zachodnioeuropejskiej. Natomiast miejscy muzycy cygańscy nie identyfikowali się muzycznie z wiejskimi wspólnotami cygańskimi i ich tradycję znali słabo. Ponadto dążyli do etnicznego zasymilowania się z warstwami mieszczańskimi społeczeństwa węgierskiego. Z tego powodu nie można granej przez nich muzyki nazwać folklorem cygańskim.

W dziewiętnastowiecznych zbiorach, oprócz powszechnie znanych nieautentycznych pieśni - które były modne i znane już w całym kraju - pojawiły się także pieśni autentyczne. Zalążki badań naukowych nad węgierską muzyką ludową zaczęły uświadamiać istnienie wariantów tekstów i melodii, a także odrębności różnych regionów etnograficznych. W tym czasie pojawia się też nowe przedsięwzięcie - kompletne wydanie węgierskiej muzyki ludowej. Ważną postacią był w ostatniej dekadzie XIX wieku badacz Béla Vikár, który za pomocą fonografu zbierał pieśni ludowe. W Siedmiogrodzie, chodząc śladami Vikára, kolejny zbieracz muzyki, János Seprődi, także posługiwał się fonografem.

Zoltán Kodály w 1903 roku zaczął opracować zbiory Vikára, a dwa lata później, wraz z Bélą Bartókiem, rozpoczął zbieranie muzyki ludowej, obejmując zasięgiem badań wszystkie tereny języka węgierskiego. To początek podejścia typowo naukowego. Bartók i Kodály prowadzili swe badania przede wszystkim na takich terenach, które po drugiej wojnie światowej należały już do sąsiednich państw. Bez ujęcia tych terenów trudno byłoby mówić o rzeczywistym obrazie muzyki węgierskiej. Podczas najazdów Turków, przez sto pięćdziesiąt lat, centralne tereny kraju były pod panowaniem obcych, a tereny, na których kwitła węgierska kultura ludowa, należą dziś od Rumunii i Słowacji. Kodály prowadził badania w północnych Węgrzech (dziś Słowacja); Bartók we wschodnim Siedmiogrodzie (dziś Rumunia). Bartók miał zamiar rozszerzyć swoje badania najpierw w kierunku muzyki ludowej sąsiadów - Rumunów, Słowaków, Serbów, a później dalej mieszkających narodów - Turków, Arabów. Podczas drugiej wojny światowej największym chyba osiągnięciem było odkrycie najbardziej wschodniej i dość archaicznej węgierskiej grupy etnicznej - Czangów z Mołdawii (dzisiaj Rumunia). Ważnym osiągnięciem tego czasu było też stworzenie serii płyt analogowych z muzyką ludową.

W pierwszej połowie lat 40. północny Siedmiogród, a także południowa część Słowacji przez krótki czas należały do Węgier, dlatego badacze ponownie skoncentrowali swoją uwagę na tych terenach. Wówczas powstały pierwsze monografie wsi i instrumentów. Najważniejszą postacią lat 1940-1950 był László Lajtha, który odegrał ważną rolę w badaniu muzyki i tańca ludowego. Z lat 50. pokaźną ilość wyników pracy badawczej należy zawdzięczać Lajosovi Vargyasemu, który przygotował muzyczne ilustracje do zbiorów Kodálya, badał wpływy francuskie w węgierskiej muzyce ludowej oraz prowadził głębokie badania porównawcze nad podaniami europejskimi.

Najważniejszym przedsięwzięciem etnomuzykologii węgierskiej do czasów współczesnych jest - rozpoczęty w latach powojennych - cykl wydawniczy muzyki ludowej. Pierwsze pięć tomów "Zbioru węgierskiej muzyki ludowej" ("Magyar Népzene Tára") zawiera melodie związane z różnymi obrzędami i obyczajami. W ich opracowaniu dużą rolę odegrał Pál Járdányi. Później włączyli się do prac wydawniczych także László Dobszay i Janka Szendrei (wprowadzili odmienną w porównaniu z Járdányim systematykę według stylów i typów). W przygotowaniu są kolejne tomy. Warto wspomnieć, że zaczęto na nowo wydawać prace Bartóka, które wówczas miały już wartość dokumentów historyczno-naukowych.

W węgierskiej muzyce "zadomowiły" się niektóre typy melodii zapożyczone od narodów sąsiednich. Także i te narody od Węgrów przejmowały pewne elementy muzyczne; dochodziło do tego między innymi we wsiach niejednolitych pod względem etnicznym.

Folkloryzm, a więc świadome wykorzystywanie folkloru, na przykład w sztukach klasycznych, był obecny w kulturze węgierskiej od XVIII-XIX wieku. Bartók, a zwłaszcza Kodály, jako kompozytorzy i pedagodzy próbowali stworzyć nową węgierską kulturę muzyczną; przykładowo, w połowie XX wieku chóry w przeróżnych interpretacjach wykorzystywały śpiewy oparte na tradycyjnych.

Nowym zjawiskiem w historii węgierskiego folkloryzmu jest ruch Domów Tańca, który rozpoczął się w latach 70. XX wieku. Tutaj folklor (muzyka, taniec, śpiew) zaistniał nie jako martwy element, którego można jedynie biernie słuchać, czy oglądać. W Domach Tańca ludzie z miasta mają możliwość nauki tańca, śpiewu i muzyki, a poznawszy - już ich nie rekonstruują, ale wykorzystują dla artystycznej zabawy. Ta ogromna różnica w pojmowaniu funkcji kultury ludowej przyczyniła się do tego, że węgierski ruch Domów Tańca cieszy się popularnością na całym świecie. Od Japonii do USA, od krajów skandynawskich do Australii istnieją Domy Tańca, w których tańczy nie tylko żyjąca w rozproszeniu mniejszość węgierska, lecz może zatańczyć tam każdy, z każdego narodu.