To zdanie utkwiło mi w głowie już dawno temu, choć nie ja je wymyśliłam. Autorem był profesor Jerzy Bartmiński, którego dokonań naukowych nie sposób zapomnieć. Przed laty (w roku 2012) udzielił mi wywiadu na temat współczesnego rozumienia folkloru.
W dniach 16–21 maja 2023 roku studenci zrzeszeni w Studenckim Kole Naukowym Etnolingwistów UMCS, Studenckim Kole Naukowym Kultury i Sztuki UMCS oraz studenci etnomuzykologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego uczestniczyli w badaniach terenowych zorganizowanych przez Muzeum – Zespół Synagogalny we Włodawie. Kolejne już działania prowadzone we włodawskich gminach były elementem realizacji projektu „Poleski Wóz Tradycji” finansowanego ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Kultura ludowa i tradycja”. Dzięki połączeniu trzech grup specjalnościowych badania mogły być prowadzone wielopłaszczyznowo, koncentrując się zarówno na języku, muzyce, jak i szeroko rozumianej kulturze. Materiały zebrane podczas wyjazdu zostaną przekazane do archiwum Pracowni Etnolingwistycznej UMCS im. prof. dr. hab. Jerzego Bartmińskiego, a także wykorzystane w badaniach prowadzonych przez Muzeum we Włodawie.
fot. M. Pisarska
Prof. dr hab. Kristina Rutkowska pracuje w Instytucie Języków i Kultur Regionu Bałtyckiego Uniwersytetu Wileńskiego. Prowadzi badania z zakresu dialektologii, etnolingwistyki, socjolingwistyki i historii języka. Jest redaktorem multimedialnego przewodnika „Gwary polskie na Litwie/Lietuvos lenkų tarmės”. Zajmowała się badaniami Jana Karłowicza na Litwie, w tym dotyczącymi folkloru litewskiego. Brała udział w stworzeniu poświęconego mu portalu internetowego („Jan Karłowicz jako animator życia naukowego i kulturalnego przełomu XIX i XX w.”, http://www.karlowicz.flf.vu.lt). Badała twórczość postyllograficzną Konstantego Szyrwida. Bierze udział w opracowywaniu Leksykonu aksjologicznego Słowian i ich sąsiadów, zainicjowanego i powstającego pod kierunkiem prof. dr. hab. Jerzego Bartmińskiego. O relacjach między kulturami polską i litewską, badaniu gwar polskich na Litwie, tradycji, folklorze i folku rozmawiał z nią Damian Gocół.
fot. z arch. K. Rutkowskiej
Radek Rak, Baśń o wężowym sercu albo wtóre słowo o Jakóbie Szeli; Wartości w językowym obrazie świata Litwinów i Polaków, Kristina Rutkowska, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska (red.); Adam Leszczyński, Ludowa historia Polski
Jerzy Bartmiński to wybitny polski lingwista, etnolingwista, folklorysta, slawista, od 2009 roku profesor-emeryt Instytutu Filologii Polskiej UMCS w Lublinie i Instytutu Slawistyki PAN. Redaguje Słownik stereotypów i symboli ludowych (1996–2020) oraz Leksykon aksjologiczny Słowian i ich sąsiadów (t. 1–5, 2015–2019). W czasie organizowanego przez Studenckie Koło Naukowe Etnolingwistów UMCS wydarzenia Festiwalowe Żywe Książki, będącego częścią festiwalu Mikołajki Folkowe 2019, o ludowym dziedzictwie, folklorze i folku rozmawiali z nim Damian Gocół i Adrian Grzesiuk.
Fot. D. Głębowicz
W dniach 4–7 lipca 2019 roku na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wileńskiego odbyło się międzynarodowe seminarium lingwistyki kulturowej „Wartości w językowym obrazie świata Litwinów i Polaków”. Spotkanie było owocem wieloletniej współpracy litewskich filologów z Instytutem Filologii Polskiej UMCS.
Fot. W. Moch: Rektor Uniwersytetu Wileńskiego, prof. dr Artūras Žukauskas, wita prof. dra hab. Jerzego Bartmińskiego (UMCS). Na zdjęciu od lewej: prof. dr Krystyna Rutkowska (Uniwersytet Wileński), dr hab. prof. UMCS Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska (UMCS), Urszula Doroszewska (Ambasador RP na Litwie)
Dom ma dla człowieka fundamentalną wartość bytową i społeczno-kulturową. W systemach mitologicznych jest pojmowany jako centrum i obraz całego kosmosu, imago mundi, także analogon ludzkiego ciała, czemu towarzyszy przekonanie, że „ciało użycza duszy schronienia”. „W swoim domu każdy czuje się, jakby się znajdował w środku świata” – napisał historyk religii. W Mitologii słowiańskiej czytamy: „Dom – w kulturze tradycyjnej to centrum najważniejszych wartości życiowych, połączenie szczęścia, dobrobytu, harmonii rodzinnej, wspólnota nie tylko żywych, ale i przodków”. Dlatego budowanie domu jest traktowane jako powtórzenie stwarzania świata, z towarzyszącymi rytuałami wyboru miejsca, zakładzin i zasiedlin, stanowienia granic.
Fot. www.polona.pl
W kalendarzu pod datą 24 sierpnia znajdziemy informację, że tego dnia imieniny obchodzą m.in. Bartłomiej, Bartosz, Jerzy (tak, imieniny Jerzego są nie tylko 23 kwietnia), Emilia i Joanna. Imię Bartłomiej nosił jeden ze świętych, którego Kościół katolicki wspomina właśnie tego dnia. W artykule podejmę próbę rekonstrukcji językowo-kulturowego obrazu tego świętego w polskiej tradycji ludowej.
Św. Bartłomiej, reprodukcja malarska autorstwa José de Ribery, Stara Pinakoteka w Monachium: www.polona.pl
Wolność w kanonie polskich wartości zajmuje miejsce wyróżnione. To sztandarowa idea polskiej kultury, co najmniej od końca XVIII w., wartość, o którą walczyliśmy, kiedy jej brakło, ponosząc najwyższe ofiary. Szczególny status wolności został utrwalony w zasobie polskich „skrzydlatych słów”: mieliśmy okres szlacheckiej (mało chlubnej) złotej wolności, potem heroiczną walkę o wolność waszą i naszą, wojenne boje podsumowane w pieśni słowami wolność krzyżami się mierzy, gromkie hasło z czasów stanu wojennego Nie ma wolności bez Solidarności. Na koniec nieszczęsny dar wolności… Już w tych krótkich formułach zawiera się dramatyczna historia wzlotów i upadków idei.
Fot. A. Kusto
Pytanie paląco aktualne. Ojczyzna, wolność, niepodległość – uświęcone polskie słowa-symbole wypisywane na sztandarach – jak są dziś rozumiane? Czy patriotyzm i słuszna duma z tego, co osiągnęliśmy i czym – jak ideą międzyludzkiej solidarności – możemy podzielić się z innymi, może przerodzić się w nacjonalistyczną ksenofobię, podejrzliwość i nienawiść do Innych? W gromkie zawołanie „Śmierć wrogom Ojczyzny”? Czy nie gubimy cennego dziedzictwa I Rzeczypospolitej, które niedawno pod hasłem „Od Unii Lubelskiej do Unii Europejskiej” było naszym wkładem do europejskiej „wspólnoty ducha”, świadectwem politycznej dojrzałości?
themaphouse.com/Wikimedia: Mapa Polski z atlasu Abrahama Orteliusa "Theatrum Orbis Terrarum" (wyd. 1592)
Już niedługo maj, w maju zaś matury, które kojarzą się z kwitnącymi kasztanowcami – właśnie z kasztanowcami, nie z kasztanami. Kasztany to lśniące, czerwonobrązowe kulki, zbierane jesienią przez dzieci, drzewo zaś, na którym rosną, nosi w języku naukowym nazwę kasztanowiec zwyczajny, po łacinie Aesculus hippocastanum. Powszechnie jednak, zarówno w polszczyźnie potocznej czy ludowej, jak i w poezji mówi się o nim kasztan.
Ryc.: Kasztan. Akwaforta, 1927. Wanda Korzeniowska (1883-1935) - www.polona.pl
Nosiciele kultury ludowej wyszukują patronów, którzy pomogą im w codziennych kłopotach. Dla mieszkańca wsi ważni są jedynie ci święci, którzy opiekują się sferami rzeczywistości istotnymi z jego punktu widzenia, np. św. Florian, św. Wawrzyniec i św. Agata chronią przed pożarem, św. Jan Nepomucen przed powodzią, św. Mikołaj, św. Roch, św. Benon i św. Wendelin opiekują się bydłem. Niektórzy święci pomagają w przypadku choroby, np. św. Walenty opiekuje się ludźmi chorymi na padaczkę, św. Błażej leczy ból gardła, a św. Apolonia jest patronką wzywaną w przypadku bólu zębów.
fot. J. Halicki: rzeźba św. Floriana w Nagodzicach
Porą, gdy powracają bociany, kwitnie wierzba, rowy pełne są wody, a łąki kęp żółtych kaczeńców, świętuje się Wielkanoc, największe i najstarsze, bo ustanowione jako pierwsze święto chrześcijaństwa. Czas radości, tryumfu i spełnienia obietnic. O Wielkanocy i jej odchodzeniu na Lubelszczyźnie opowiada profesor Jan Adamowski, językoznawca i folklorysta z Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie.