Ze skarbca kultur celtyckich - rzecz o tańcu irlandzkim

Fascynujący świat wyobraźni ludów celtyckich, na który składają się mity, wierzenia, rytuały, a także piękno sztuki przesyconej symboliką przyrody, zadziwia różnorodnością i bogactwem. Celtowie stworzyli cywilizację, której pozostałości, mimo upływu setek lat, są nadal żywe.

Irlandia była miejscem, w którym kultura celtycka trwała najdłużej, bowiem aż do średniowiecznych najazdów anglonormańskich w XII w. Na temat wczesnej historii tańców irlandzkich posiadamy bardzo niewiele informacji. Celtyckie korzenie mają prawdopodobnie tańce wykonywane podczas irlandzkich "czuwań" pogrzebowych. Wtedy to opłakujący podążają w kole jeden za drugim wokół trumny z ciałem zmarłego. Warto przy okazji wspomnieć, iż bardzo ważny w tradycji Celtów był kult Zaświatów, który wiązał się bezpośrednio z ich rytuałami pogrzebowymi. Wizerunek koła ma związek z symboliką solarną, a ta wiąże się ściśle z niezwykle silnym w celtyckim świecie kultem słońca. Rysunki kół w różnych postaciach to motyw często wykorzystywany w sztuce celtyckiej. Znajdujemy go na przykład na glinianych figurkach przedstawiających najprawdopodobniej boginię słońca, na naczyniach z brązu czy też później jako element chrześcijańskich krzyży celtyckich. Z nastaniem chrześcijaństwa (Irlandia została schrystianizowana już na początku V w. n.e. ) na ziemie Irlandii przybyli mnisi, którzy przejęli bardzo wiele ze sztuki celtyckiej. Iluminowali księgi, korzystając z bogactwa ornamentyki celtyckiej. Wspaniałym przykładem jest ewangeliarz z klasztoru w Kells, nazywany "Book of Kells", pochodzący z połowy VIII w. n.e. Gdy na wyspie zapanowała religia chrześcijańska, taniec istniał nadal i rozwijał się, przechodząc stopniowo do tradycji ludowej. W XII w. na ziemiach Irlandii miały miejsce najazdy anglonormańskie. Podobno w tym czasie w podbitych irlandzkich miasteczkach zaczęto tańczyć m.in. "The Carol" - taniec pochodzenia normańskiego, połączony z pieśnią miłosną. Polegał on na tym, że wybrana osoba śpiewała, a tancerze otaczali ją kołem, tańcząc i powtarzając pieśń. Mimo podboju Irlandii przez Normanów, tradycje celtyckie wciąż były bardzo silne i przyczyniły się do asymilacji najeźdźców. Tak więc przez następne 200 lat dwie kultury współistniały jedna obok drugiej, a przybysze, mniej liczni i nie posiadający tak silnej tradycji kulturalnej, przyjmowali obyczaje rdzennej ludności terenów podbitych. Aby zapobiec narastającej fali asymilacji ustanowiono w Dublinie szereg dekretów, łącznie ze statutami z Kilkenny (1366), chcąc w ten sposób oddzielić od siebie dwie nacje.

Tymczasem taniec irlandzki rozwijał się i przeobrażał. Z XVI w. pochodzą wzmianki o kilku tańcach: "Irish Hey", "Rinnce Fada" (long dance), "Sword dances", "Trenchmore" i jig'ach. "Irish Hey" (prekursor dzisiejszego reel'a) tańczono najprawdopodobniej w kręgu (tancerki "kręciły się" wokół swych partnerów), "Rinnce Fada"(irl. długi taniec) w dwóch rzędach, stojąc naprzeciw siebie, "Sword dances" z mieczami, a jigi w grupach. "Trenchmore" był tańcem chłopskim utrzymanym w swobodnej formie. Brała w nim udział duża grupa tancerzy. Bardzo ciekawe są wzmianki o tańcu angielskich możnych przybywających na wyspę. Z 1569 r. pochodzi list Sir Henry'ego Sydney'a do królowej Elżbiety I, w którym opisuje on swój zachwyt jig'ami wykonywanymi przez irlandzkie dziewczęta podczas jego pobytu w Galway (irl. Gaillimh). W innym liście pisze królowej o pewnej grupie tanecznej ustawionej w dwóch rzędach, co sugerowałoby, iż tancerze wykonywali być może wczesną wersję "długiego tańca". Warto wspomnieć, że kilka tańców (należały do nich m.in. "Trenchmore" i "Hey") zaadaptowano na potrzeby dworu królowej Elżbiety, gdyż była ona miłośniczką irlandzkiej muzyki i tańca. Angielskich władców przybywających na wyspę witały zazwyczaj dziewczęta, wykonujące irlandzkie tańce. Akompaniowali im dudziarze i harfiści. W 1780 r. w Kinsale (County Cork), bardzo efektownym tańcem z chustkami przywitano króla Jana.

Mistrzowie tańca

W XVIII w. nastała w Irlandii epoka mistrzów tańca. Byli to podróżujący po określonym terytorium nauczyciele, którzy wędrując od wioski do wioski, nauczali wszystkich chętnych danego repertuaru. W tym to czasie tańce irlandzkie zaczynają przybierać dzisiejszą formę. Powstają również, i stopniowo różnicują się, podstawowe typy tańców. Wykonywane figury i kroki stają się coraz bardziej skomplikowane, wymagając od tancerza większej zręczności, gracji i sprawności fizycznej. Poziom tańców podnosi się zarówno pod względem artystycznym jak i technicznym. Zabawnym, pojawiającym się podczas nauczania tańców problemem, była powszechnie występująca u dzieci nieumiejętność odróżniania nogi prawej od lewej, dlatego do jednego buta przywiązywano uczniowi siano, do drugiego słomę, a mistrz powtarzał, w zależności od wykonywanych kroków: "Lift hay foot"; "Lift straw foot" ("podnieś nogę z sianem", "podnieś nogę ze słomą"). Ci soliści, którzy osiągali wysoki poziom umiejętności tanecznych, byli bardzo szanowani i często zapraszani na wiele uroczystości i pokazów tańca. Dla mniej utalentowanych uczniów mistrzowie tańca przygotowywali repertuar kroków i figur wykorzystywanych w tańcach grupowych. Dzisiaj najlepsi uczniowie szkół tańca irlandzkiego biorą udział w tzw. "feis", zawodach czy też turniejach tańca irlandzkiego. Kiedyś "fesianna" były rodzajem festynu, podczas którego miały miejsce wydarzenia kulturalne (muzyka, opowieści, taniec), sportowe, polityczne i prezentacja rzemiosła. Początki tanecznego "feis" odnajdujemy w czasach mistrzów tańca, którzy niekiedy spotykali się podczas okolicznych zabaw, rywalizując między sobą. Dzisiaj w "feisiannach" uczestniczą przede wszystkim uczniowie szkół tańca. Takie turnieje organizowane są według określonych zasad i reguł dotyczących m.in. wieku tancerzy i systemu ich oceniania.

Muzyka irlandzka

Aby przedstawić podstawowe typy tańca irlandzkiego, konieczny jest krótki rys historyczny towarzyszącej mu muzyki irlandzkiej oraz prezentacja wykorzystywanego instrumentarium. Dla irlandzkiej kultury muzycznej charakterystyczny jest podział, który dokonuje się stopniowo w muzyce na początku wieku XVII. Po bitwie pod Kinsale w 1601 r. daje się zauważyć postępujący zanik dawnych tradycji muzycznych, wywodzących się jeszcze z czasów panującej na terenie Irlandii silnej tradycji kultury celtyckiej. Dawne tradycje muzyki irlandzkiej, które kultywowano w kręgach arystokratycznych, przenikały stopniowo do praktyki ludowej, natomiast w tzw. muzyce artystycznej zaczęło się pojawiać coraz więcej wpływów angielskich. W związku z tym, iż Celtowie właściwie nie używali pisma, nie posiadamy żadnych zapisków dotyczących muzyki z czasów dawnej Irlandii. Celtowie nie stosowali notacji muzycznej. Tak jak wiedza o rytuałach i wierzeniach, tak i wszelkie informacje dotyczące tworzenia muzyki i jej wykonywania przekazywane były drogą ustną. Dopiero w VI w., wraz z nadejściem chrześcijaństwa, mnisi iryjscy, spisując zachowane ustne przekazy dotyczące m.in. mitologii Celtów zamieszkujących ziemie Szmaragdowej Wyspy, wspominają o muzyce pradawnej Irlandii. W XII w. w irlandzkim instrumentarium muzycznym pojawiła się harfa (wcześniej wszystkie instrumenty strunowe tego typu określano mianem "cruit"). Towarzyszyła ona dworskim recytacjom i śpiewom, którymi sławiono m.in. bohaterskie czyny dawnych wodzów Irlandii. W XVII w. instrument ten z kręgów elity zaczął przechodzić stopniowo do tradycji ludowej. Dzisiaj, bardzo ważnym i charakterystycznym elementem instrumentarium tradycyjnej muzyki irlandzkiej są dudy. Wykorzystuje się dwa ich rodzaje: uilleann (elbow) pipes - czyli tzw. dudy łokciowe, na których gra się, tłocząc powietrze za pomocą łokcia i bardziej popularne - The Scottish Highland bagpipe, będące późniejszą wersją starych dud irlandzkich o ustnym zadęciu. Spośród instrumentów perkusyjnych najbardziej znanym jest bodhran (nazwa pochodzi od irlandzkiego słowa bodhar - 'głucho brzmiący') - bębenek obręczowy z błoną skórzaną rozpiętą na obręczy, w którą uderza się specjalną pałeczką, wykonując charakterystyczny, bardzo szybki, ruch przegubem. dzisiaj w tradycyjnej muzyce irlandzkiej wykorzystuje się również skrzypce, różne odmiany fletów, gwizdki, gitary, buzuki, banjo, mandolinę, a także instrumenty, w których źródłem dźwięku jest stroik przelotowy: akordeony (guzikowy i klawiszowy), concertinę, harmonijki ustne. Takie instrumentarium używa się obecnie do wykonywania podstawowych form irlandzkiej muzyki tanecznej. Muzycy używają bardzo charakterystycznej i bogatej ornamentacji. Często również zmieniają akcentację i przyspieszają tempo utworów.

Tańce w dzisiejszej Irlandii i ich rodowód

Warto wspomnieć, iż większość repertuaru pieśniowo-tanecznego w kształcie, jaki znamy dzisiaj, powstała w XVIII i na początku XIX wieku. Najbardziej charakterystyczne są trzy tańce: reel, jig i hornpipe. Różnią się one rytmiką, charakterem, tempem i sposobami akcentacji, co przekłada się bezpośrednio na rodzaje i sposoby wykonywania poszczególnych kroków przez tancerzy. Wyróżniamy na przykład kilka rodzajów jig'a: double jig (w metrum 6/8), single jig (w metrum 6/8 lub 12/8), tańczony w miękkich baletkach irlandzkich, i slip jig lub inaczej hop jig (9/8), o spokojnym charakterze i niebywałej wprost lekkości wyskoków wykonywany przez tancerki. Jest jeszcze treble jig, którego tańczy się w twardych butach. Reel, wywodzący się ze Szkocji, jest w swym charakterze tańcem dość energicznym, pełnym wyskoków w partiach tancerek, utrzymany w szybkim tempie i metrum 4/4. Hornpipe pochodzi z Anglii, jest nieco wolniejszy od reel'a i również występuje on w metrum 4/4. Kiedyś mogli go tańczyć wyłącznie mężczyźni, natomiast teraz wykonują go także kobiety. Jak już wspomniałam, w epoce mistrzów tańca zaczęły się wyodrębniać podstawowe typy tańców irlandzkich. Dzisiaj dzielimy je na trzy grupy: tańce solowe, tańce ceili i tańce setowe.

Historia irlandzkich tańców solowych rozpoczyna się w wieku XVIII za sprawą mistrzów tańca. To najtrudniejszy wykonawczo typ tańców irlandzkich. Kroki (steps), są bardzo skomplikowane pod względem technicznym, wykonywane często w bardzo szybkich tempach, z zastosowaniem dużych wyskoków i pozycji toe stands - kroków wykonywanych na palcach. Tancerze są zawsze wyprostowani i trzymają ręce wzdłuż ciała. Mimo nazwy tańce te wykonuje się dzisiaj przeważnie w grupach. Każdy tancerz wykonuje swą partię solową, co przy większej liczbie tańczących wygląda bardzo efektownie. Do solowych tańców, wykonywanych w twardych butach, należą m.in. treble jig, treble reel i hornpipe. Tańczone w miękkich butach solowe tańce to: double jig, single jig, slip reel i reel. Do innej grupy należą tańce ceili. W języku irlandzkim słowo ceili oznaczało spotkanie sąsiadów w jednym z domostw danej wsi dla miłego spędzenia czasu przy muzyce, tańcu i starych opowieściach. Dzisiaj jest to po prostu wieczór muzyki i tańców irlandzkich. Aby móc czynnie uczestniczyć w takim spotkaniu, trzeba znać podstawowe kroki i schematy zaliczanych do ceili tańców grupowych. Należą do nich np. "Sweets of May" czy "Four Hand Reel". Najstarsze tańce ceili to "Long…" lub "Line Dances" (gdzie tancerze ustawieni są w dwóch rzędach) i "Round Dances" (w kole). Tańczy się również w parach czy też w ustawieniu trzech lub czterech osób naprzeciwko takiej samej liczby partnerów. Wszystkie tańce ceili wykonywane są do muzyki reel'a, jig'a i single jig'a. Kroki i figury są dokładnie określone i niezmienne. Wszystkie reguły taneczne związane z wykonywaniem tańców ceili zawiera książka "Ar Rinncidhe Foirne". Tańcami również grupowymi, prostszymi niż ceili, są tańce setowe. Ich początki sięgają wieku XVIII, gdy niezwykle popularne były francuskie kotyliony (fr. cotillion). W XX w. pojawiły się, również pochodzące z Francji, kadryle i to z nich właśnie wywodzą się irlandzkie tańce setowe. Set to charakterystyczny sposób ustawienia tancerzy: cztery pary na bokach kwadratu. Tańce tego typu są niezwykle popularne w całej Irlandii i tańczone przy każdej niemal okazji do muzyki reel'a lub polki.

Historia stroju irlandzkich tancerzy

Historia stroju irlandzkich tancerzy jest doprawdy fascynująca. Od prostych, codziennych ubrań, poprzez fraki i bryczesy mistrzów tańca, ozdobione kwiatami i krzyżami sukienki XIX-wiecznych tancerek, prostotę stroju I poł. XX w. (z wprowadzeniem kiltu w latach 1910-1930), aż do współczesnych kostiumów zawierających w sobie wiele nawiązań do przeszłości. Na początku zeszłego stulecia używano niewielu ozdób, np. haftów. Stroje były proste, z minimalną ilością dodatków. Stopniowo jednak przybywało kolorowych aplikacji i haftów opartych na tradycyjnej ornamentyce. Na początku historii irlandzkiego stroju dominującymi kolorami były: zieleń, biel i szafranowy. Teraz, projektując kostiumy tancerzy, używa się już wszystkich kolorów, także w nawiązaniu do przeszłości złotych i srebrnych nici w haftach. Początkowo twórcy owych haftów czerpali wzory z "Book of Kells"- księgi będącej skarbnicą ornamentyki celtyckiej. Wprowadzano również elementy zdobień kościelnych kielichów i krzyży celtyckich. Współczesne hafty nadal nawiązują do tradycji, ale wprowadza się również wzory będące bardzo swobodną jej interpretacją.

Charakterystycznym dodatkiem do stroju bywa również kopia broszy z Tary, zabytkowej zapinki pochodzącej z ok. 750 roku. Każda szkoła tańca irlandzkiego posiada dzisiaj swój własny kostium. Stroje damskie są bardzo kolorowe, z wieloma aplikacjami. Kostium męski to zazwyczaj utrzymane w czerni spodnie i koszula (czasami panowie zakładają kilt, czyli pochodzącą ze Szkocji spódniczkę w kratę). Wspomniałam o miękkich i twardych butach przeznaczonych do tańca irlandzkiego. Są one najważniejszym elementem stroju tancerzy. Dziewczęta tańczą dzisiaj w miękkich irlandzkich baletkach z czarnej skóry, nazywanych pumps lub ghillies, sznurowanych od palców. Tancerze używają jako soft shoes, tzw. reel shoes, sznurowanych półbutów z obcasem. Do stepu irlandzkiego, który jest zgoła odmienny od stepu amerykańskiego, wykorzystuje się twarde buty nazywane hardshoes, heavy shoes lub jig shoes. Charakterystyczny dźwięk wydają ich obcasy i przednia część podeszwy z przymocowanymi specjalnymi podkładkami z włókna szklanego lub tworzywa. Kiedyś, by oddać akcenty i charakter tańca, do butów przytwierdzano elementy metalowe - monety, gwoździe etc. Podeszwa i czubki tych butów są tak zbudowane, by możliwe było wykonanie pozycji toe stands, czyli tańczenia na palcach.

Wzrastająca popularność tańca irlandzkiego

Obecnie obserwujemy prawdziwy wzrost zainteresowania sztuką celtycką. Również tańce, wywodzące się z tych kręgów kulturowych, cieszą się wielką popularnością. Powstaje wiele szkół, które specjalizują się w nauczaniu irlandzkiego tańca na wszystkich poziomach zaawansowania. One także przygotowują regularne feis, czyli turnieje wyodrębniające najlepszych tancerzy. Okazjonalnie, samodzielnie lub w związku z koncertami i rozmaitymi imprezami przedstawiającymi tradycję i kulturę narodów celtyckich, organizowane są warsztaty taneczne, podczas których nauczyć można się nie tylko podstawowych kroków tańców irlandzkich, ale i tańców bretońskich czy szkockich. W Polsce taniec irlandzki jest coraz bardziej znany i popularny. Powstają nowe zespoły taneczne kultywujące jego tradycje, a te istniejące występują z okazji organizowanych ceili i innych rozmaitych imprez, pokazów tanecznych. Jedni i drudzy stale poszerzają swój repertuar, prowadzą również warsztaty lub regularne kursy tańca.

Marianna Dąbek
mariannadabek@gmail.com
www.myspace.com/palabrademusicafuerte
www.palabra.art.pl
www.duetpados.eu/

Wybrana bibliografia:
- Fergus Fleming - "Świat Celtów" (Tytuł oryginału: "HEROS OF THE DAWN: CELTIC MYTH"), Wydawnictwo Amber, 1997.
- "Historia Irlandii", Theo W. Moody, F.X. Martin, red., przeł. M. Goraj - Bryll, E. Bryll; Wydawnictwo Zysk i S-ka, 1998.
- Don Haurin & Ann Richens (Richens Academy of Irish Dancing Ohio) - "Irish Step Dancing. A Brief History", 1996 (wydruk ze strony internetowej, strona internetowa z opublikowanym tekstem już nie istnieje).
- Arthur Flynn - "Irish Dance. The History of Irish Dance", strona internetowa: www.irelandseye.com/dance.html
- "Celts. The Celtic Legacy", strona internetowa: http://ftolok.com/celts/