W 2023 roku Wydawnictwo Naukowe PWN w ramach serii „Żydzi. Polska. Autobiografia” wydało dwutomowe dzieło autorstwa Pauliny Wengeroff (1833–1916) zatytułowane Wspomnienia babki. Obrazy z dziejów rosyjskich Żydów w XIX wieku. Publikacja stanowi część większej całości, która w założeniach wydawcy obejmować będzie 27 tomów literatury wspomnieniowej opisującej historię, kulturę, życie codzienne Żydów zamieszkujących tereny dawnej Polski. Ambitne przedsięwzięcie zespołu naukowego dokonującego przekładów z języków: jidysz, hebrajskiego, niemieckiego, rosyjskiego oraz polskiego, a także rozbudowany aparat naukowy witać należy z entuzjazmem. Seria wydawnicza stanowi bowiem niezwykle interesujący materiał źródłowy, który okazuje się niezbędny w przypadku badań nad kulturą ludową polskich Żydów. Poza opracowaniami przedwojennymi autorstwa żydowskich badaczy otrzymujemy obecnie narracje w postaci egodokumentów, bez których trudno zrozumieć specyfikę żydowskiej etnografii.
Omawiane dzieło z założenia autorki miało być opowieścią dokumentującą barwny świat żydowskich zwyczajów, wierzeń i praktyk o charakterze ludowym. Wengeroff z nutą nostalgii, a też etnograficzną uważnością i drobiazgowością opisuje szczegóły dotyczące tradycyjnych strojów, przebiegu zaślubin, zwyczajów związanych z opieką nad dzieckiem, ludową medycyną oraz – co oczywiste – żydowskim świętowaniem wraz z jego domową obrzędowością. Ukazujące się w 1908 i w 1910 roku w języku niemieckim wspomnienia pisane były przez kobietę dobiegającą osiemdziesiątki. W opowieściach przyjmuje rolę babci snującej swoją opowieść dla wszystkich, którym nie będzie dane poznać piękna świata sztetli, jaki – w opinii autorki – na jej oczach odchodził w niebyt. Wengeroff ubolewa nad zmianami w obyczajowości i sposobie życia swojego ludu, a jej zapiski przynoszą ulgę w starym i samotnym życiu – przywołując wspomnienia lat dziecięcych, wczesnej młodości i dorosłego życia. Dzięki nim staje się na nowo otoczona swoimi bliskimi.
W mojej opinii najcenniejszymi fragmentami tomów wspomnień są barwne i szczegółowe opisy o charakterze etnograficznym dotyczące żydowskiej obrzędowości. Szeroka narracja o święcie Pesach daje namacalne wręcz poczucie emocji towarzyszących przygotowaniom i obchodom najważniejszego święta upamiętniającego wyjście Ludu Izraela z egipskiej niewoli. Koszerowanie garnków, kuchni, wnikliwe sprzątanie domów i mieszkań, by nie został w nich ani okruch hamecu – zakwasu, a także szczegółowo opisany proces wypieku macy, wreszcie i sam przebieg sederu pesachowego. Jakże świat to różny od naukowych opracowań – ważnych, lecz w konfrontacji z tą opowieścią bezdusznych, gdyż pozwala ona zachwycić się współczesnemu czytelnikowi całym kolorytem utraconego żydowskiego świata dawnej Polski. Podobnie rozbudowane są wspomnienia cotygodniowych Szabatów – otrzymujemy tu szczegółową narrację o przebiegu kolacji, sposobach spędzania wolnego czasu i co oczywiste – kulinariach. Opisy pozostałych świąt żydowskiego kalendarza także obfitują w szczegóły o charakterze etnograficznym, przekazywane nam bezpośrednio od świadka i uczestnika. We wspomnieniach Wengeroff sporo miejsca zajmują kwestie dotyczące tradycyjnej kuchni Żydów aszkenazyjskich, które wzbogacają naszą wiedzę nie tylko o zagadnienia związane z koszernością przygotowywanych potraw, co wydaje się oczywiste, ale i zachwyca szczegółowością opisywanego menu. Szabatowy miodownik, konfitury w miodzie i cukrze, jajka na twardo z sałatką cebulową, gęsie wątróbki, nóżki cielęce z jajkami i czosnkiem. Nie brakuje także opisów konkretnych zabiegów z pogranicza praktyki kulinarnej, magii i wyobraźni ludowej. Z zadziwieniem przeczytałem o wierze w skrzaty, które podobnie jak u słowiańskich sąsiadów odpowiadały za dobrobyt w domu – w tym przypadku w postaci obfitości wytopionego gęsiego smalcu, który wypełnił wszystkie naczynia w kuchni. Warunkiem zapewnienia dobrobytu było wytapianie go w absolutnym milczeniu i ze spokojem, przed świtem lub po zmroku, by procesowi nie zaszkodziło „złe oko”. Wnikliwy opis ceremonii ślubnej stanowi cenny materiał, w oparciu o który pokusić można byłoby się o współczesną rekonstrukcję.
Sporo miejsca poświęcono opisom wnętrz mieszkalnych, które przy skromnie zachowanej ikonografii pozwalają zrekonstruować przestrzeń, w której toczyło się żydowskie życie. Opisywane są tu nie tylko meble, paramenty służące obchodom świąt, ale i mizrach, czyli tablica wskazująca wschodni kierunek modlitw, na której widniały postaci Mojżesza, Jakuba i widoki Ziemi Świętej. Dziecięca wiara zakorzeniona w ludowym oglądzie świata widziała w drzwiach Świętej Arki, w której przechowywane są zwoje Tory, tajemnicze przejście, którym przedostać się można do samej Jerozolimy.
Liryczny i nostalgiczny charakter narracji oraz barwny język tworzą niezwykły klimat tych wspomnień, bardzo familiarny, zważywszy na to, że opowieść o swoim życiu snuje nam babcia. Nie jest to jednak opowieść ckliwa. Pozbawiona jest egzaltacji, niekiedy pełna goryczy, zwłaszcza gdy autorka opisuje swoje późniejsze losy. Zespół naukowy dołożył wszelkich starań, by lektura była zrozumiała dla przeciętnego czytelnika, który nie jest zaznajomiony z żydowską tradycją i nomenklaturą – obszerne wyjaśnienia poszczególnych terminów sprawiają, że wspomnienia posiadają walor edukacyjny i osadzają opowieść Wengeroff w szerokim kontekście kultury i tradycji Żydów aszkenazyjskich.
Autorka we wstępie wyznaje: „Być może dzisiejszych młodych zainteresuje, jak się żyło kiedyś. I jeśli choć jeden czytelnik coś z mojej książki wyniesie, będzie to dla mnie najlepszą nagrodą”. Autorka z pewnością została pośmiertnie nagrodzona wielokrotnie, bo zachwyt po lekturze jej książki jest po prostu czymś oczywistym!
Łukasz Ciemiński
W 2023 roku Wydawnictwo Naukowe PWN w ramach serii „Żydzi. Polska. Autobiografia” wydało dwutomowe dzieło autorstwa Pauliny Wengeroff (1833–1916) zatytułowane Wspomnienia babki. Obrazy z dziejów rosyjskich Żydów w XIX wieku. Publikacja stanowi część większej całości, która w założeniach wydawcy obejmować będzie 27 tomów literatury wspomnieniowej opisującej historię, kulturę, życie codzienne Żydów zamieszkujących tereny dawnej Polski.