Węglowa Odyseja

Fot. w tekście: 1) Kapela Zespołu Pieśni i Tańca „Nowa Ruda” (fot. ze zbiorów M. Kołt); 2) Dolnośląski Zespół Pieśni i Tańca ,,Nowa Ruda” z Nowej Rudy. Grupa taneczna w strojach rozbarskich (kobiety) i górni-czych (mężczyźni), fotografia z lat 70. XX w. (fot. z arch. R.T. Drelicha); Kapela Zespołu Pieśni i Tańca ,,Nowa Ruda” z Nowej Rudy w strojach rozbarskich (kobiety) i górniczych (mężczyźni). Występ podczas jubileuszu 45-lecia działalności Zespołu, Słupiec – Nowa Ruda 2016 (fot. ze zbiorów M. Kołt).

Dolnośląski Zespół Pieśni i Tańca ,,Nowa Ruda” powstał przy Noworudzkim Ośrodku Kultury we wrześniu 1971 roku. Założycielem był Jarosław Wojciechowski, wieloletni członek Państwowego Zespołu Ludowego Pieśni i Tańca „Mazowsze”, pełniący funkcję kierownika działu artystycznego Noworudzkiego Ośrodka Kultury. Stroną muzyczną zajmowali się: Lech Łuczak – kierownik muzyczny, prowadzący kapelę ludową i grupę wokalną, oraz Maria Wójcik i Jerzy Łapka, pełniący funkcję korepetytorów muzycznych. W pierwszy skład zespołu wchodzili głównie górnicy i uczniowie miejscowej szkoły górniczej (obecnie, po rozszerzeniu programów edukacyjnych, Noworudzkiej Szkoły Technicznej).
Obecnie Zespół Pieśni i Tańca „Nowa Ruda” działa przy Miejskim Ośrodku Kultury. Ośrodek ten działalność kulturalną rozpoczął w oparciu o Ośrodek Kultury i Młodzieżowy Dom Kultury, które w następnych latach wraz z rozwojem przemysłu uzyskały swoje oddziały, do których należał Górniczy Dom Kultury. W 1964 roku założono Noworudzkie Towarzystwo Kulturalne, które stało się głównym inicjatorem i opiekunem merytorycznym wszelkiego rodzaju imprez i miało na celu wspieranie oraz utrwalanie twórczości artystycznej i ludowej. Z inspiracji Towarzystwa powstał w roku 1966 Zespół Góralski ,,Kościelisko”, składający się z autentycznych Górali Karpackich, którzy w okresie po II wojnie światowej przybyli na Ziemię Noworudzką. Głównym czynnikiem przyciągającym ludność góralską na Dolny Śląsk była praca w kopalniach węgla (a także poniemieckie gospodarstwa rolne), co stanowiło szansę na odmianę losu w sytuacji przeważnie ubogiej egzystencji na nieurodzajnych terenach górskich. W latach 1966-1969 Noworudzkie Towarzystwo Kulturalne zawiązało Komitet Budowy Ośrodka Kultury, na którego czele stał Wojciech Skoczyński, będący w tym czasie dyrektorem Kopalni Węgla Kamiennego ,,Nowa Ruda”. W przygotowania i realizację inwestycji zaangażowane były miejscowe kopalnie. W niespełna trzy lata budowa została ukończona. Otwarcie placówki miało miejsce 4 grudnia 1970 roku podczas powiatowej Barbórki, tradycyjnego święta górniczego.
Funkcjonowanie Miejskiego Ośrodka Kultury opierało się głównie na działalności amatorskiej w zakresie śpiewu, muzyki i tańca. W konsekwencji tej aktywności powstał Dolnośląski Zespół Pieśni i Tańca ,,Nowa Ruda”. Grupa wystąpiła z pierwszym programem 11 grudnia 1971 roku, zyskując już na początku swej drogi artystycznej uznanie widzów. Nazwa zespołu uległa zmianie po jego zakwalifikowaniu przez Komisję Ministerstwa Kultury i Sztuki do występów zagranicznych. Został przemianowany na Zespół Pieśni i Tańca ,,Nowa Ruda”. Obecnie grupa ma za sobą 45 lat pracy scenicznej i pokaźny dorobek artystyczny. Zachowała jednak charakter amatorski.

Repertuar
Kierownictwo zespołu zawsze dbało o autentyzm w stosunku do tradycji. Przejawiało się to głównie w warstwie kostiumograficznej i choreograficznej. Jego członkowie występowali w ludowych strojach, odtworzonych z dużą dbałością o zachowanie tradycyjnych wzorów regionalnych. Choreografowie dążyli do zachowania możliwie największej wierności polskiej tradycji. W warunkach scenicznych jest to trudne, chociaż nie niemożliwe. Zamiarem twórców programów artystycznych było poddanie folklorystycznego widowiska jak najmniejszej teatralizacji. Stylizowano jedynie fragmenty przedstawień, gdy było to konieczne ze względów scenicznych. Potrzeba uczynienia widowiska jak najbardziej atrakcyjnym dla widzów powodowała, że repertuar nigdy nie miał formy monotematycznego widowiska, opartego na tradycji tylko jednego regionu. Zazwyczaj treści czerpane były z dorobku różnych rejonów. Pomimo zmian, które dokonywały się w kierownictwie zespołu, koncepcja ta do dziś pozostała niezmieniona. Z dostępnych materiałów, zawierających opinie o działalności grupy (niemal wyłącznie pozytywne) tuż po odejściu jej założyciela Jarosława Wojciechowskiego, wynika, że zauważono źródło jego inspiracji scenicznych, jakim było ,,Mazowsze”, z którym wiązały go wspomniane już wyżej doświadczenia zawodowe. Ponadto, ten pochodzący z Wielkopolski choreograf preferował folklor swojego rodzimego regionu i dlatego wprowadzał do repertuaru sporo pieśni, melodii i tańców znad Warty.

Repertuar górniczy i dolnośląski
Nasuwa się pytanie o rodzimy, lokalny repertuar – w sensie regionalnym czy zawodowym. Był on wykonywany głównie w pierwszych latach funkcjonowania zespołu. Podczas koncertu w listopadzie 1972 roku członkowie grupy w strojach górniczych (mężczyźni) i rozbarskich (kobiety) wykonali m.in. krótki program skierowany do górników, związany z Górnym Śląskiem. Chodzi tu przede wszystkim o tzw. wiązankę górnośląską, w której skład wchodziły: krzak, chodzony, cieszyniok, „Na Szklanej Górze”, bulger, mamla, kokotek, młyn, „Nie będzie mnie”, waloszek, kijok, kowol, gołąbek, trojak, jawornicki, karuzela, a także inne śląskie przyśpiewki i tańce, m.in. pieśń „Górnicy, górnicy”, jedliniok, „Pieśń o Wiśle”, „Zielony laseczek” (śląska pieśń ludowa, zapisana ok. 1910 roku), dolnośląski polonez, „Okienko w komorze” (stara pieśń regionalna), a także polonez noworudzki (stworzony na potrzeby zespołu, dziś mający tytuł „W sercach pali się młodości żar”, otwierający każdy koncert).
Repertuar zawierający pieśni górnicze i śląskie wykonywany był podczas wyjazdów zagranicznych do ośrodków wydobywczych, a wśród polonijnych górników spotykał się z entuzjastycznym przyjęciem. Niemniej tego rodzaju utwory wykonywane były głównie w trzech pierwszych latach istnienia grupy. Z czasem oczekiwania publiczności wymogły na kierownictwie rozszerzenie oferty artystycznej zespołu o folklor pieśniowy i taneczny innych regionów, co pociągnęło za sobą nowe opracowania muzyczne i choreograficzne. Nowy program – którego charakter odzwierciedlało hasło: ,,Piękna nasza Polska cała, zawsze od Tatr do Bałtyku” – zaprezentowany został 14 grudnia 1974 roku.
Z każdym rokiem przybywało coraz więcej chętnych, chcących wstąpić w szeregi zespołu. Mała grupa tancerzy rozrosła się do blisko 80 osób w różnym wieku. Najstarszy skład, będący wizytówką zespołu, ma w repertuarze tańce lubelskie, opoczyńskie, rzeszowskie, kaszubskie, góralskie oraz polskie tańce narodowe: poloneza, krakowiaka, kujawiaka z oberkiem i mazura. Grupy średnie obejmują kategorie wiekowe 7-9 lat i 10-13 lat. Ich członkowie wykonują tańce lubelskie, kaszubskie, krakowiaki, polkę z koszyczkiem i z flecikiem. Grupa najmłodsza, Mała Nowa Ruda, obejmuje dzieci w wieku 4-6 lat, które poznają pierwsze kroki taneczne i piosenki ludowe.
Po odejściu od prezentacji miejscowego folkloru namiastką repertuarową, przedstawiającą kulturę górniczą, był udział zespołu w spektaklu dźwiękowo-tanecznym ,,Węglowa Odyseja”, odnoszącym się do etosu pracy i kultury górniczej (projekt zrealizowany w 2015 roku w ramach inicjatywy Wrocław Europejską Stolicą Kultury 2016). Widowisko pozwoliło wrocławskiej publiczności zaznajomić się z dziejami górnictwa krzyżującymi się z historią Wrocławia, przez którego śluzę przepływały niegdyś barki wypełnione węglem. W programie widowiska pojawiły się pieśni i tańce dolnośląskie przeplatane elementami tańca nowoczesnego i pantomimy. Zamiarem twórców spektaklu był powrót do historycznych i kulturowych korzeni przez włączenie do repertuaru lokalnej tradycji muzycznej, chociaż w nowej odsłonie. W przedsięwzięciu brała też udział orkiestra górnicza z Nowej Rudy.
Folklor dolnośląski, górnośląski i górniczy został wyeliminowany z repertuaru zespołu. Pozostaje tylko wierzyć, że grupa o tak długiej tradycji wróci do kultywowania lokalnych zwyczajów, a także – ze względu na początkowy mecenat Kopalni Węgla Kamiennego „Nowa Ruda” – doceni wagę kulturową i piękno pieśni górniczych.

Kapela
Kapelę tworzą zawodowi muzycy grający z nut (co jest odejściem od ludowej tradycji). Nie do końca tradycyjne jest też instrumentarium. Początkowo korzystano ze skrzypiec, klarnetu, trąbki, kontrabasu, bębna i akordeonu. Kilka lat temu powstały oddzielne kapele: reprezentacyjna, towarzysząca grupie reprezentacyjnej, oraz młodzieżowa – przygrywająca składom dziecięcym. W ostatnim czasie instrumentarium zostało poszerzone o flet poprzeczny i wiolonczelę.
W trakcie działalności zespołu instrumentalnego zmieniali się poszczególni muzycy, bardziej stabilni byli kapelmistrzowie. Początkowo, jak już wyżej wspomniano, stroną muzyczną zajmował się Lech Łuczak – kierownik muzyczny, prowadzący kapelę ludową i grupę wokalną. Od roku 1978 kapelą opiekował się Mirosław Grenda, występujący również jako solista instrumentalista. Zajmował się on przygotowaniem aranżacji muzycznych dla muzyków i grupy wokalnej. Materiały muzyczne (zapisy nutowe melodii ludowych), na których bazowano, zespół zakupił dzięki wsparciu kopalni. Literaturę muzyczną pozyskiwano również dzięki współpracy z innymi grupami (na zasadzie wymiany), a także, co ciekawe, melodie spisywano podczas słuchania występów innych formacji.

Podstawy finansowe
Znaczny wkład w finansowanie działalności zespołu miała Kopalnia Węgla Kamiennego, niejednokrotnie oferująca swoją pomoc przy zakupie strojów ludowych wykonywanych w Stołecznych Zakładach Wyrobów Artystycznych Przemysłu Terenowego COPIA w Warszawie, Domu Mody Dolnośląskiej w Kłodzku i Pracowni Kostiumów Noworudzkiego Ośrodka Kultury. Stroje te, zadbane i właściwie konserwowane, służą do dziś. Nuty, materiały umożliwiające tworzenie choreografii i oprawy muzycznej również były sfinansowane przez tę instytucję.
Kopalnia była jednym z głównych sponsorów koncertów oraz festiwalu folkloru. Pokrywała również koszty wszelakiego rodzaju warsztatów i wyjazdów.
Kopalniany mecenat, wywarł istotny wpływ na prosperowanie zespołu. Trudności natury finansowej nie dawały się szczególnie we znaki. Kopalnia do ostatnich dni swojego istnienia (zamknięta w 2000 roku) w każdy możliwy sposób wspierała i umożliwiała grupie funkcjonowanie. Po jej zamknięciu głównym sponsorem stał się Urząd Miasta, który co roku przeznacza specjalne środki na działalność i rozwój zespołu.

Podsumowanie
Członkowie zespołu traktują pracę w nim jako zaspokajanie artystycznych zainteresowań i wspólną pasję twórczą. Wszystkich łączyło i łączy umiłowanie folkloru naszej ziemi. Członkostwo jest traktowane przez mieszkańców Nowej Rudy jako wyznacznik prestiżu społecznego. Występy grupy w mieście i okolicach cieszą się dużym zainteresowaniem publiczności.
W odniesieniu do repertuaru trzeba zauważyć, że prawie całkowity brak ludności autochtonicznej na terenie Kotliny Kłodzkiej (podobnie jak na całym Dolnym Śląsku) utrudniał kultywowanie rodzimego folkloru. Pewien wpływ na program miało pochodzenie ludności osiadłej w Nowej Rudzie i okolicach po II wojnie światowej. Ze względu na osadników przybyłych z Beskidu, zwłaszcza Żywieckiego, już w pierwszym repertuarze zespołu znalazła się suita tańców żywieckich. Ponadto zamieszkanie w regionie górników, reemigrantów z Francji przyczyniło się do umieszczenia (także w pierwszym programie) elementów folkloru górnośląskiego prezentowanego przez wykonawców w strojach górniczych (mężczyźni).
Mecenat kopalniany, a także fakt, że duża część członków zespołu była górnikami lub uczniami szkoły górniczej, nie wywarły większego wpływu na repertuar. Przeważały pieśni, melodie i tańce z innych regionów Polski. Nieobecność górniczego repertuaru stała się regułą, gdy zespół znalazł się pod opieką Miejskiego Ośrodka Kultury w Nowej Rudzie i Urzędu Miasta. Jedynym wyjątkiem był wspomniany udział w projekcie ,,Węglowa Odyseja” we Wrocławiu w 2016 roku. W tej sytuacji kulturowym „kwiatkiem do kożucha” są stroje kapeli: górnicze – mężczyzn i rozbarskie – kobiet.

Malwina Kołt
uczestnik seminarium etnomuzykologicznego w Zakładzie Muzykologii Systematycznej w Instytucie Muzykologii Uniwersytetu Wrocławskiego, członek Krajowego Seminarium Etnomuzykologicznego. Prowadzi badania nad muzyką tradycyjną i ludową autochtonów na Dolnym Śląsku (zwłaszcza w dawnym Hrabstwie Kłodzkim).