Wartości w językowym obrazie świata Litwinów i Polaków

Fot. W. Moch: Rektor Uniwersytetu Wileńskiego, prof. dr Artūras Žukauskas, wita prof. dra hab. Jerzego Bartmińskiego (UMCS). Na zdjęciu od lewej: prof. dr Krystyna Rutkowska (Uniwersytet Wileński), dr hab. prof. UMCS Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska (UMCS), Urszula Doroszewska (Ambasador RP na Litwie)

W dniach 4–7 lipca 2019 roku na Wydziale Filologicznym Uniwersytetu Wileńskiego odbyło się międzynarodowe seminarium lingwistyki kulturowej „Wartości w językowym obrazie świata Litwinów i Polaków”. Spotkanie było owocem wieloletniej współpracy litewskich filologów z Instytutem Filologii Polskiej UMCS.

Badacze z Uniwersytetu Wileńskiego chętnie korzystają z metod rekonstrukcji językowego obrazu świata, wypracowanych w środowisku lubelskich etnolingwistów. Szczególnie owocna wydaje się współpraca z Litwinami przy tworzeniu kolejnych tomów Leksykonu aksjologicznego Słowian i ich sąsiadów. Pomysł tego projektu narodził się w Lublinie, a badacze z IFP UMCS z prof. dr. hab. Jerzym Bartmińskim na czele koordynują współpracę wielu ośrodków, zaangażowanych w to przedsięwzięcie. Jego celem jest opis najważniejszych dla Słowian wartości – obecnych w konceptosferach zarówno poszczególnych narodów słowiańskich, jak i ich bliższych lub dalszych sąsiadów. W wyborze analizowanego materiału redaktorzy kierują się perspektywą porównawczą – obok współczesnych języków europejskich na łamach Leksykonu gościły także rekonstrukcje pojęć utrwalonych m.in. w łacinie, grece czy językach Afryki. W tworzenie serii zaangażowana jest społeczność akademicka z wielu ośrodków naukowych z Polski, Rosji, Białorusi, Ukrainy, Czech, Słowacji, Bułgarii, Serbii, Chorwacji, Francji, Niemiec i Litwy. Jednymi z najaktywniejszych badaczy są filolodzy z Wilna, co w wykładzie otwierającym seminarium podkreślił prof. dr hab. Jerzy Bartmiński. Litewskie spotkanie było naturalnym następstwem długotrwałej i owocnej współpracy badawczej, a jednocześnie okazją do prezentacji nowych wyników badań. Tematyka referatów skupiała się na możliwościach opisu wartości na gruncie etnolingwistyki i dyscyplin pokrewnych. Spotkanie rozpoczęły dwa „wykłady lektorów” – badaczy lubelskich: prof. dr. hab. Jerzego Bartmińskiego i dr hab., prof. UMCS Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej. Pierwszy prelegent w wykładzie pt. Założenia i metody lingwistyki kulturowej – na przykładzie definicji PRACY w „Leksykonie aksjologicznym Słowian i ich sąsiadów” przedstawił genezę dyscypliny i tradycji badawczych, rozwijanych w najbardziej znaczących ośrodkach etnolingwistycznych (m.in. Lublinie, Moskwie czy Jekaterynburgu), w kolejności – podstawowe postulaty badawcze i metody opisu, stosowane w ramach etnolingwistyki kognitywnej. S. Niebrzegowska-Bartmińska w wykładzie Jak opisywać koncepty kulturowe? zwróciła uwagę na tożsamościowe funkcje etnolingwistyki jako dyscypliny, która – podobnie jak inne nauki o ludzkim poznaniu – zajmuje się badaniem tożsamości zbiorowej. Prelegentka skupiła uwagę na „fenomenach językowych” o charakterze narracyjnym. Narrację potraktowała jako podmiotową opowieść o świecie i jego składnikach, oddawaną w postaci sądów bardziej i mniej stabilizowanych, przyjmujących formę definicji kognitywnej i stanowiących jednocześnie interpretację świata. Badanie obecnych w tekstach sądów pozwala na rekonstrukcję wartości, leżących u podstaw danego języka i kultury.
W kolejnych wystąpieniach polscy i litewscy badacze ukazywali, w jaki sposób metody etnolingwistyki mogą zostać zastosowane w analizie poszczególnych konceptów i kategorii pojęciowych. Prof. dr Irena Smetoniené (Uniwersytet Wileński) przedstawiła, jakie rozumienie wartości utrwaliło się w języku litewskim. Badaczka zastanawiała się nad tym, czy istnieje kanon wartości szczególnie ważnych dla Litwinów i czy w materiale językowym ujawnia się jakiś sposób ich klasyfikowania. Jej zdaniem system aksjologiczny, utrwalony w języku litewskim, nie różni się znacznie od systemu ogólnoeuropejskiego. Wartości istotne dla Litwinów dzielić możemy np. na społeczne (państwo, naród, ojczyzna), osobiste (szczęście, rodzina, dom), kształtujące osobowość (praca, wiara, moralność), doskonalące osobowość (język, wolność, empatia). Podział ten nie jest sztywny i poszczególne kategorie mogą się przenikać. Referat I. Smetoniené był kontynuacją wcześniejszych badań. Badaczka jest zaangażowana we współtworzenie Leksykonu, do którego napisała hasła o HONORZE i WOLNOŚCI w języku litewskim. Doc. dr Naglis Kardelis (Uniwersytet Wileński) rozważał, jaką rolę odgrywa język w pielęgnowaniu wartości i kształtowaniu osobowości. W swoim wystąpieniu sięgał przede wszystkim do ustaleń filozofii. Z kolei doc. dr Bronė Stundžienė zastanawiała się nad odzwierciedleniem wartości w „litewskim krajobrazie kulturowym” – zarówno w rozumieniu zewnętrznym, jak i wewnętrznym. Badaczka opierała się głównie na materiale pieśni ludowych. Dr hab. Marta Nowosad-Bakalarczyk (UMCS) omówiła relację między kategorią płci a rodzajem gramatycznym w polszczyźnie. Dr hab. Joanna Szadura (UMCS) przedstawiła polski koncept TYGODNIA na tle danych z innych języków i kultur. Dr Beata Żywicka (Państwowa Wyższa Szkoła Wschodnioeuropejska w Przemyślu) omówiła konceptualizację NARODU, obecną we współczesnym języku polskim. Prof. dr Birutė Jasiūnaitė i doc. dr Jelena Konickaja (Uniwersytet Wileński) omówiły różne rodzaje metafor deszczu, pojawiające się w litewskich i rosyjskich tekstach poetyckich. Doc. dr Viktorija Ušinskienė i mgr Ingrida Masalskytė (Uniwersytet Wileński) porównały semantykę lit. baltas i pol. biały.
Pierwszy dzień seminarium zakończył się uroczystą kolacją, której towarzyszyły dźwięki tradycyjnego instrumentu. Spotkanie uświetnił koncert Žeminy Trinkūnaite. Artystka grała na tradycyjnym litewskim instrumencie kanklės, przypominającym fińskie kantele. Wykonała na nim kilka własnych kompozycji.
Drugi dzień obrad rozpoczęły wystąpienia poświęcone obrazowi Wilna w felietonach Czesława Jankowskiego (doc. dr Kinga Geben – Uniwersytet Wileński), systemowi aksjologicznemu, odzwierciedlonemu w poezji założyciela Zespołu Pieśni i Tańca „Wileńszczyzna”, Gabriela Mincewicza (doc. dr Irena Fedorowicz, doc. dr Kinga Geben – Uniwersytet Wileński) oraz obrazowi Polaka w tekstach internetowych, tworzonych w krajach sąsiadujących z Polską (dr Marta Hartenberger – Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy). Jedno z posiedzeń przeznaczono na referaty młodych badaczy. Przedstawiciele Uniwersytetu Wileńskiego przedstawili rekonstrukcje wybranych konceptów, utrwalonych w języku litewskim. Mgr Monika Bogdziewicz omówiła wybrane modele kognitywne WSTYDU (na podstawie materiału tekstowego), Karolina Słotwińska wspólnie z prof. dr Krystyną Rutkowską zaprezentowały litewski obraz MATKI (na podstawie danych ankietowych), a mgr Irena Snukišnienė obraz PRAWDY i KŁAMSTWA (na podstawie przysłów). Doktoranci z UMCS-u skupili się na analizie tekstów. Mgr Sara Akram omówiła obraz przestrzeni w wybranych książkach Wojciecha Jagielskiego, a mgr Damian Gocół sposoby ujęzykowienia i utekstowienia pamięci w relacjach historii mówionej osób w okresie średniej dorosłości. Drugi dzień seminarium zamknęła wycieczka po wileńskim Starym Mieście.
W sobotę uczestnicy seminarium udali się do Trok. Mogli tam nie tylko zwiedzić odbudowany zamek, ale także zapoznać się z kulturą i kuchnią Karaimów. Ta specyficzna grupa etniczno-religijna, sprowadzona na Litwę jeszcze przez Witolda (przez Litwinów zwanego Wielkim), do dziś kontynuuje swoje unikalne tradycje. W drewnianej zabudowie Trok wyróżniają się karaimskie domki z trzema oknami, wychodzącymi na drogę – zgodnie z tradycją miały być one przeznaczone dla Boga, gospodarza i króla.
W niedzielę obrady przeniosły się do świeżo odnowionego pałacu w Jaszunach, którego właścicielami była rodzina Balińskich i Jan Śniadecki. Dr Jūratė Pajėdienė (Instytut Języka Litewskiego w Wilnie) omówiła miejsce wartości w dyskursie codzienności Żmudzinów. Doc. dr Galina Miškiniene (Instytut Języka Litewskiego w Wilnie) przedstawiła obraz rodziny i wartości rodzinnych, utrwalony w rękopisach polsko-litewskich Tatarów. Dwie ostatnie referentki skupiły się na tekstach historii mówionej. Prof. dr hab. Zofia Sawaniewska-Mochowa (Instytut Slawistyki PAN) scharakteryzowała główne cechy tożsamości narracyjnej ziemian litewskich, wyłaniające się z ich opowieści. Swoistym fundamentem ich pamięci są: honor, poczucie zakorzenienia oraz etos dziewiętnastowiecznych powstań narodowowyzwoleńczych. Prof. dr Krystyna Rutkowska przedstawiła językowo-kulturowy obraz DWORU na Litwie, zrekonstruowany głównie na podstawie opowieści mieszkańców polskich miasteczek na Litwie. Co zaskakujące, utrwalony w pamięci chłopów obraz pana nie przypomina w niczym stereotypowego bezwzględnego wyzyskiwacza. Referat K. Rutkowskiej pokazał, że pamięć o stosunkach chłopi-szlachta jest o wiele bardziej złożona, co burzy wizję prostego wyobrażenia o szlacheckim wyzysku. W drodze powrotnej uczestnicy seminarium zwiedzili wileński kościół pw. śś. Piotra i Pawła oraz cmentarz na Rossie.
W trakcie seminarium przedstawiono wiele ciekawych i zróżnicowanych analiz. Była to również okazja do wymiany doświadczeń naukowych. Wykładów i referatów słuchali pracownicy naukowi, doktoranci, a także studenci. Z Lublina w seminarium w Wilnie wzięła udział również grupa studentów ze Studenckiego Koła Naukowego Etnolingwistów UMCS. Młodzi adepci polonistyki zostali gościnnie przyjęci przez organizatorów spotkania i swoich rówieśników z Wilna.

Damian Gocół