W poszukiwaniu współczesnej wsi

Muza mnie ostatnio nie rozpieszcza (a może to po prostu mój wątły talent poetycki powoli się wypala), za to zostałem niedawno jurorem konkursu na „Wiersz Wiejski”[i], ogłoszonego na portalu poemax.pl. Oprócz mnie w jury zasiadła Zyta Bętkowska, poetka z Długiego pod Sanokiem, zdobywczyni pierwszej nagrody w XIII Ogólnopolskim Konkursie Literackim „Złoty Środek Poezji” na najlepszy poetycki debiut książkowy roku 2016[ii], oraz Janusz Radwański, folkowy basista i harmonijkarz ludowy z Kolbuszowej Górnej, współtwórca audycji „Wszystko jest folkiem” w Radiu Studnia, zdobywca drugiej nagrody w III Konkursie na Pieśń Dziadowską Nową[iii], na co dzień pracownik Działu Etnograficznego Muzeum Kultury Ludowej w Kolbuszowej. Z korespondencyjnych obrad jury postaram się zdać sprawę Czytelnikowi „Pisma Folkowego”.

Na konkurs wpłynęło czternaście wierszy, w tym dwa rymowane wiersze humorystyczne oraz dwie prózki. Moja pierwsza reakcja była bliska euforii, gdyż w tekstach prawie nie można było uświadczyć tak częstych we współczesnej poezji przegiętych, przekombinowanych obrazów poetyckich. Co więcej – zdarzały się obrazy bardzo udane, jak „moja wieś ćwiartką księżyca zawieszona między realnością snu a nierealnością jawy mocno śpi w budzie z łapami na mordzie, głośno chrapie, a rosa zbiera się jej na sierści. na płocie do dołu głową drzemią gliniane garnki” Grzegorza Malechy czy „widziałem śmierć biedronki w wieku dwóch kropek”, „pasły się w trawie dorodne grusze i jabłonie” i „ojciec wciąż klepie kosę i biedę” Janusza Pyzińskiego. Podobnie konkursowe wiersze odebrała Zyta, dodając, że intryguje ją autor tekstu, w którym pojawia się drużyna Cosmosu Nowotaniec, bo to klub sportowy o kilka wsi od jej domu, z którego to klubu „drwinki słychać tu i tam”.

Dobry nastrój zepsuł nam natomiast Janusz, który walnął prosto z mostu: „W polskiej kulturze pojawiają się dwa obrazy wsi, tak z grubsza: sielankowy i groteskowy. Może to być groteska zabawna (vide »Konopielka« Edwarda Redlińskiego), może być i ponura (»Dom zły« Wojtka Smarzowskiego), w każdym razie mieszkaniec wsi to w tych obrazach albo nośnik przejętych po przodkach wartości, szlachetny dzikus i wypiekacz tradycyjnego chleba, albo wiecznie pijane półbydlę, co by tylko żarło i ruchało. Tedy też wieś jest albo sielsko-anielska, albo groteskowa, a najłatwiej o niej mówić, używając zgranego do granic możliwości przeciwstawienia: dobre stare – złe nowe. W tych konkursowych tekstach przytłaczająca większość to jest taka właśnie sztampa. Mieszkańcy wsi pieką chleb, robią kartoflankę, piorą kijankami, młócą cepem, a kiedy już umrą, to się ich kładzie na mogilnik. No niestety, dla mnie te teksty stanowią w dużej mierze przykład tego, jak mentalnie daleko jest współczesny użytkownik języka piszący wiersze o wsi i jak bardzo jest ona niewypowiedziana w literaturze. Człowiek, który musi dowozić dziecko na zajęcia używanym golfem dwójką, bo pekaesy rzadko chodzą, albo młody chłopak, któremu się CS[iv] laguje w soboty, bo sieć jest powolna, a alternatyw dla łojenia w CS-a ma mało, bo w domu kultury w jego wsi instruktor jest tylko na ćwierć etatu – oni w tych wierszach nie istnieją.

Jest jeden chlubny wyjątek. Wiersz pod tytułem »Ogień«, z incipitem »był tak mocny, że rozniósł całą wieś«. Jak dla mnie to jest bezsprzeczny zwycięzca, bo autor nie uciekł w kliszę, wybrał się w sobotę na wieś, na której, jak nam ze dwa lata temu powiedziała jedna informatorka w czasie badań etnograficznych, »teraz to jest, kurwa, nuda«. I tę, kurwa, nudę mamy w wierszu.

Reszta, niestety, o wsi nie mówi nic. Mówi o chłopomańskiej tęsknocie za wsią, na której chłop młócił cepem i latał w lnianych portkach, a po pięćdziesiątce zdychał od harówki i ubogiej diety. Klisze, klisze, klisze. W jakiejkolwiek kolejności byśmy je, jako jury, ułożyli, nie będzie to miało absolutnie żadnego znaczenia”.

Na to Zyta zrewidowała swoje stanowisko (jak się później okazało – pozornie): „W dużej mierze czułam to wszystko, o czym napisał Janusz, i jego słowa są bardzo bliskie mojemu wrażeniu po przeczytaniu wiejskich wierszy. Myślę, że nasi autorzy do czynienia ze wsią mieli epizodycznie. Z tego powodu najbardziej szczera była kobitka, która pisała, że wyrosła na blokowisku (ale szczerość nie jest wyznacznikiem wartości w poezji, więc to tylko taka dygresja). Jedna uwaga do Janusza (żartem oczywiście) – na wsi właśnie w sobotę CS (i cały internet) gorzej śmigał, bo wszyscy wtedy ciut czasu mają i sieć (zwykle radiowa) przeciążona bywała do bólu. Ale to też już »drzewiej« – dziś mamy światłowody i wi-fi w komórkach. Po drugie, ja się ogólnie zastanawiałam nad tematem. Wiersz wiejski… Zacznijmy od tego, co nazwiemy »wierszem wiejskim«? Bo to tak samo jak z wierszem tzw. »kobiecym« albo »plastikowym«. Sądzę, że autorzy wpadali w ten skansenowo-kopydłowski ton właśnie dlatego, że chcieli zaznaczyć obie strony »powszedniej wiejskości«. Muszę sobie odświeżyć regulamin, ale wydaje mi się, że nie było tam wzmianki, iż ma być w wierszach prawdziwa współczesna wieś (swoją drogą – zdefiniować ją nie jest łatwo). No i z jednej strony pokazanie wsi z wielu perspektyw w jednym wierszu czy opowiadaniu albo stanie się przegadane, albo bardzo hermetyczne, a obie te skrajności nie są, niestety, atutem dobrej poezji. Piszę »niestety«, bo w moich własnych wierszach właśnie z powodu hermetyzmu wiejskość często była i pewnie jest źle widziana. Może – skoro wiejskość w zasadzie w każdym wierszu »jakaś« jest – nie skupiajmy się na procencie i jakości wiejskości w wiejskości, a poszukajmy po prostu najmniej »złego« lirycznie wiersza?”.

Ja również, zawstydzony brakiem naukowego podejścia, zgodziłem się w duchu z Januszem. Może rzeczywiście jestem chłopomanem, skoro przecież obiektywnie ze wsi nie jestem? Niemniej, jako że to ja niby byłem przewodniczącym jury i nie wypadało mi tak bez walki oddawać pola, pozwoliłem sobie na nieśmiałą propozycję: „Czyli zwycięstwo dla autora posługującego się pseudonimem Worlach za Ogień plus tak na oko cztery wyróżnienia za to, co zauważyliśmy w pozostałych wierszach?”, na co jednak Zyta przypuściła atak: „Ja nie jestem zwolenniczką wierszy z »kurwami« (to plaga liryki XXI w.) i nie sądzę, żeby to była dobra decyzja”. Na co ja: „Ale tu na razie nie ma żadnej większości, ja wprawdzie nie odrzucam wierszy z kurwami, ale też zupełnie nie odrzucam wierszy stylizowanych, »chłopomańskich«, bo musiałbym odrzucić połowę naszej narodowej poezji[v]. Dyskutujemy. Zyta, jak ty widzisz podium, biorąc pod uwagę to, co napisał Janusz, ale też biorąc pod uwagę to, co sama czujesz?”. Wtedy z kolei znów głos zabrał Janusz: „Dobrzy ludzie, co mogła Konopnicka sto kilkadziesiąt lat temu, to we współczesności już nie przystoi! Były rzeczy powszechne w XIX w., które dziś udało się wyeliminować: gruźlica, kiła wrodzona, ludomania, poezja młodopolska... Wiele rzeczy. Ja już sobie pomarudziłem, ale coś trzeba zrobić. Co proponujecie, bo jestem chyba w mniejszości?”.

Stanęło na tym, że będziemy przyznawać poszczególnym wierszom punkty i je potem zsumujemy. Jeszcze raz przeczytałem wszystkie teksty. Trochę u mnie stracił Janusz Pyziński za to, że u niego „koń napinał struny postronków, aż chrapy wygrały poloneza”, a do tego za „najmiększe perskie dywany rżysk pszenicznych pól”, które chyba zaczerpnął ze „Wspaniałego stulecia”, popularnego serialu telewizyjnego produkcji tureckiej. Ogień poszedł wysoko, ale równie wysoko poszły jeszcze dwa inne wiersze, w tym Grzegorza Malechy.

Po podliczeniu punktów okazało się, że zwyciężył Ogień Worlacha, a wyróżnienia przypadły Januszowi Pyzińskiemu za wiersz Pamiętam oraz uczestniczce posługującej się pseudonimem Cytra za wiersz Zza firanki (Śliwiczki). Zwycięski utwór przedstawia się następująco:

był tak mocny że rozniósł całą wieś

po gminach i powiatach

 

pracownicy czekają na autobus

prezes nie skąpi na stroje

 

gorsza była malinowa

a starsza daje w krzakach

można sobie wypruć

ale im się nie chce

 

nożem bo nożna

sobota kurwa Cosmos

Nowotaniec