Tradycja wciąż żywa

Fot. K. Butryn: Palmy wielkanocne w Galerii Sztuki Ludowej w Lublinie

Palma wielkanocna to współcześnie jeden z najważniejszych i najbardziej rozpoznawalnych atrybutów wiosennej obrzędowości dorocznej. Niedziela Palmowa, nazywana Kwietną lub Wierzbną, rozpoczyna uroczystości Wielkiego Tygodnia. W tym dniu we wszystkich kościołach odbywają się uroczyste procesje z barwnymi palmami.

Polskie palmy to smukłe bukiety różnej wysokości wykonane z młodych pędów drzew, ziół i kwiatów. Tradycyjnie powinny się w nich znaleźć gałązki wierzbowe (symbol życia i zmartwychwstania), obsypane puszystymi baziami, oraz inne rośliny wiecznie zielone (tuje, bukszpan, cis itp.). Dekorowano je także wstążeczkami i suszonymi lub sztucznymi kwiatkami.
W tradycji kościelnej palma posiada głębokie treści religijne, oznacza zarówno męczeństwo, jak i triumf, a zatem Mękę i Zmartwychwstanie Chrystusa. Liczne znaczenia symboliczne i magiczne ma także palma w tradycji ludowej. Jako zielona gałązka jest przede wszystkim symbolem życia i sił witalnych, a także corocznej odnowy roślin, zapowiedzią ich kwitnienia i owocowania. Przypisywano jej właściwości życiodajne, lecznicze i magiczne. Poświęcona palma stawała się ważnym apotropeionem, wykorzystywanym w wielu praktykach rodzinno-gospodarskich nie tylko w okresie wielkanocnym. Zielona gałąź (najprostsza forma palmy) w tradycji ludowej była symbolem życia i corocznej wegetacji. W polskiej obrzędowości palma pełniła też wiele innych funkcji. Ustawiana w oknie w czasie burzy miała chronić domy przed piorunami. Przechowywano ją w domu (zazwyczaj za świętym obrazem), wierząc, że będzie chronić od wszelkiego zła. Na Górnym Śląsku, ale też w innych regionach, z poświęconych gałązek palmowych wykonywano niewielkie krzyżyki, które ustawiano na polach w celu zapewnienia dobrego urodzaju i ochrony upraw przed gradobiciem, suszą i szkodnikami. To jednak nie wszystkie funkcje palm. Popularny jeszcze dziś gest uderzania poświęconą palmą ludzi i zwierząt ma przynieść zdrowie, urodę i przekazać tkwiącą w nim ożywczą siłę. Dla zdrowia połykano pączki gałązek wierzbowych, co miało zapobiec bólom gardła i przeziębieniom.
Nie bez znaczenia jest wygląd palmy i to, z czego została ona wykonana. Rośliną obecną niemal w każdej palmie jest wierzba, która ze względu na odporność na warunki atmosferyczne odznacza się dużą żywotnością (w naszym klimacie występuje aż w dwudziestu ośmiu odmianach). Prawdopodobnie te cechy zadecydowały o tym, że gałąź wierzbowa stała się atrybutem reprezentującym siły witalne. Nie jest to jednak jedyna roślina pojawiająca się w wielkanocnych bukietach. W palmach lubelskich występowały dodatkowo trzciny wodne, ulistnione pędy np. czarnej porzeczki lub innych zielonych roślin – barwinka, widłaka, sosny itp. Dekorowano je niewielkimi kwiatkami z bibuły i kokardkami. Po II wojnie światowej tradycyjne lubelskie palmy w formie żywych zielonych bukietów zostały zastąpione palmami wzorowanymi na wileńskich. Mają one kształt barwnych pałek różnej grubości i wysokości. Wykonuje się je niemal w całości z suszonych roślin. Charakteryzuje je misterne pasowe lub ukośne ułożenie elementów, przywiązywanych następnie do patyka. W palmach lubelskich można odnaleźć nawet kilkadziesiąt gatunków roślin. Najpopularniejsze to: bukszpan, len, mech, widłak, kocanka, krwawnik, wrotycz, tymotka, hortensja ogrodowa, lawenda, rumianek i wiele innych. Wykorzystuje się te rośliny, które podczas suszenia nie tracą koloru ani kształtu. Niektóre z nich po wysuszeniu są dodatkowo barwione. Coraz częściej wykorzystywane są także kwiaty zrobione z wiórów drewnianych lub fragmentów tkanin. Wciąż największe zagęszczenie twórczyń, wykonujących palmy, odnotowuje się w okolicach Lubartowa. Niektóre z nich tworzą ozdoby przez większą część roku.
Z kolei palmy kurpiowskie przypominają wysokie, kwietne słupy, na całej wysokości przyozdobione zieleniną i ręcznie wykonanymi bibułkowymi kwiatami. W Lipnicy Murowanej kilkudziesięciometrowe palmy oparte są na konstrukcjach wykonanych ze świerkowych pali, które okłada się wiklinowymi prętami, a następnie obwiązuje co około 30 cm długimi witkami. Koniec wieńczy przepięknie wykonany pióropusz z traw, bazi i wstążek. Miejsca wiązania witkami przystrajane są kwiatami (papierowymi, suszonymi) i zielonymi gałązkami. Pięknie, misternie plecione palemki litewskie występują natomiast na Suwalszczyźnie. Ich cechą charakterystyczną są suszone, kolorowe kwiaty, farbowane trawy, mech. Nazywa się je również wałeczkami lub palmami dywanowymi, bo przypominają wielokolorowe kobierce. Niegdyś ten typ palm występował tylko w Polsce północno-wschodniej. Obecnie stał się tak popularny, że miesza się z całkiem odmiennymi zdobieniami z innych regionów.
Współcześnie możemy zaobserwować ogromną różnorodność w doborze materiałów dekoracyjnych palm, a także oryginalność i wielość form (są np. palmy przypominające zajączki, koguciki, a nawet łabędzie). Palmy wielkanocne przetrzymuje się obecnie w domach przez wiele lat. Pełnią przede wszystkim funkcję estetyczną. Nawet przy ich wyborze coraz częściej kierujemy się kolorystyką i tym, czy będzie ona pasowała do wnętrza. Z tego też powodu z roku na rok tworzą one w naszych domach bukiety. Coraz częściej palmy zanoszone są na groby bliskich zmarłych.
Zwyczaj wykonywania palm podtrzymywany jest dzięki licznie organizowanym w całej Polsce konkursom. Te o najdłuższej tradycji odbywają się w Łysych na Kurpiach oraz w Lipnicy Murowanej (woj. małopolskie). Prezentowane tam palmy są bardzo kolorowe i wysokie, sięgające nawet 35 m długości. Samo wykonanie i postawienie takiej palmy to nie lada wyczyn. Wiele instytucji kultury organizuje specjalne warsztaty wykonywania palm. Spotkania takie każdego roku odbywają się np. w Galerii Sztuki Ludowej Stowarzyszenia Twórców Ludowych w Lublinie w ramach projektu edukacyjnego pod nazwą Akademia Sztuki Ludowej. Uczestniczą w nich zarówno dorośli, jak i dzieci. Wszystkie te przedsięwzięcia służą integracji społeczności lokalnej oraz zachowaniu pięknej i wciąż żywej tradycji.

Katarzyna Kraczoń,
filolog i kulturoznawca, doktorantka w Instytucie Kulturoznawstwa UMCS, od 2008 roku pracuje w Stowarzyszeniu Twórców Ludowych, redaktor serii wydawniczej Elementarz Sztuki Ludowej, autorka opracowań naukowych i popularnonaukowych z zakresu polskiej obrzędowości rodzinnej i dorocznej oraz sztuki ludowej.