Tradycyjna ukraińska muzyka instrumentalna najlepiej zachowana jest w etnokulturowym regionie Huculszczyzny położonym w paśmie górskim Karpat Wschodnich. Opiera się ona na pokoleniowym przekazie tradycji, a obowiązkowym elementem obrzędu weselnego jest taniec hucułka. Pierwsza część artykułu poświęcona została nakreśleniu przemian w postrzeganiu hucułki jako gatunku muzycznego, które następowały w okresie od pierwszej połowy XX do pierwszej ćwierci XXI wieku.
Przykład 1
Przykład 2
Jarema Pawliw
Współczesna muzyka instrumentalna, bazująca na przekazie tradycji z pokolenia na pokolenie, na Huculszczyźnie związana jest przede wszystkim z uroczystościami weselnymii i kolędowaniemii, którym towarzyszy gra zespołu muzycznego (muzyki) wykonującego dwa rodzaje utworów: o charakterze obrzędowym (marsze, „przygry”, ładkanki, kolędy, ples) oraz związane z życiem codziennym (muzyka „do śpiewu” i „do tańca”). Obowiązkowym elementem obrzędu weselnego jest taniec hucułka, którego gra – z uwagi na jego rangę oraz funkcję w tradycji – stanowi swoisty sposób sprawdzenia profesjonalizmu każdego muzykanta, a przede wszystkim głównego skrypara będącego członkiem zespołu weselnego (kapeli).
Hucułka to najbardziej rozpowszechniony wśród Hucułów rodzaj tańca, który w aspekcie choreograficznym łączy w sobie pewną liczbę kołomyjkowych i kozakowych figur tanecznych, a w aspekcie muzycznym – wiele naprzemiennie wykonywanych melodii kołomyjkowych (I część kompozycji) oraz kozakowych (II część kompozycji)iii. Informacje zgromadzone w trakcie kwerendy źródeł pisanych, a także wyniki zrealizowanych badań terenowych wskazują na wielowymiarowość interpretacji w tych dwóch aspektach. Etnograf, folklorysta i kompozytor Oskar Kolberg dokładnie przedstawił choreograficzne cechy kołomyjki, która w połowie XIX wieku była podstawowym rodzajem tańca na terenie Pokucia oraz na pograniczu pokucko‑huculskimiv. Stanowi zatem swoistą analogię do hucułki mającej charakter tzw. tańca kołomyjkowo‑kozakowego, łączącego w sobie melodie zarówno kołomyjek, jak i kozaków, ale też elementy melodii rumuńskich. Muzykolog Michał Kondracki w artykule Muzyka Huculszczyzny wskazał na dwa podstawowe typy klasycznej hucułki: hucułkę zwykłą i hucułkę z kozakiemv. Etnochoreolog Roman Harasymczuk w publikacji Tańce huculskie zauważył brak ustalonej oraz skonkretyzowanej budowy hucułki, podając jednocześnie jej wszystkie znane warianty choreograficzne. Wskazał także na proces odchodzenia od jej wykonania w figurze koła. Wskutek tego procesu współcześnie tradycyjna huculska społeczność wykonuje taniec przeważnie w parachvi. Etnoorganolog, skrzypek i kompozytor Stanisław Mierczyński w monografii Muzyka Huculszczyzny uznaje hucułkę za formę cyklu tanecznego, jednocześnie przedstawiając liczne autorskie notacje tańców o strukturze kołomyjkowej oraz kozakowejvii. Etnoorganolog, kompozytor, badacz tradycyjnej huculskiej muzyki oraz instrumentów muzycznych Igor Maciejewski uważa omawiany taniec za przykład cyklu utworów instrumentalnych nazwany przez niego „suitą‑poemą”viii. Mychajło Tymofijiw – etnoorganolog, kompozytor, reprezentant myszyńskiej tradycji instrumentalnej – w artykule hasłowym z Encyklopedii Kołomyjszczyzny określa hucułkę jako taniec kołomyjkowo-kozakowy, który może składać się z ponad trzydziestu kolanix. Nakreśla schemat płaszczyzn tonalnych, które tworzą „zamknięty tonalnie cykl konstrukcji melodycznych”, dodając, że niegdyś hucułkę tańczono wolniej i o wiele dłużej, a całość wykonywanego układu tanecznego trwać mogła nawet ponad pół godzinyx. Respondenci pochodzący z górskich regionów Huculszczyzny twierdzą, że hucułka to specyficzny typ tańca, ich zdaniem pochodzący z dawnych czasów i różniący się od kołomyjki konkretnymi cechami: melodyczno-rytmicznymi, choreograficznymi oraz tempem.
Pierwsza część artykułu poświęcona została nakreśleniu przemian w postrzeganiu hucułki jako gatunku muzycznego, które następowały w okresie od pierwszej połowy XX do pierwszej ćwierci XXI wieku. Materiałami źródłowymi były (1) przykłady muzyczne zaprezentowane przez zespoły kosmacko‑brusturskie, wierchowińskie oraz górnopruckie. Ich transkrypcje pochodzą z badań S. Mierczyńskiego prowadzonych w latach 30. XX wiekuxi. Ponadto wykorzystano: (2) nagranie wykonania kompozycji pt. Hucułka i kozaki (Hutsulka and Kozachok Dances) z albumu „Music of the Ukraine” wydanego w Stanach Zjednoczonych (1951)xii oraz Hucułki Iwana Meniuka nagranej przez Mychajła Tymofijiwa w 1975 rokuxiii; (3) dwie wersje utworu Hucułka Gencowa (ukr. Ґенцова Гуцулка) w interpretacjach Mykoły Siredżuka z lat 1990 i 2004xiv; (4) utwór pt. „Szepitska” hucułka (ukr. Шепітська Гуцулка) w wykonaniu Jurija Danyszczuka z roku 2007xv; (5) Hucułkę Iwana Łabaczuka (ukr. Гуцулка Івана Лабачука) z roku 2006xvi w wykonaniu Iwana Sokoluka.
Przykład 3
W połowie XX wieku na terytorium Huculszczyzny nastąpiły zmiany, które odnosiły się między innymi do żywszego tempa wykonania hucułki, co było – jak twierdzą respondenci – uwarunkowane uproszczeniem choreografii tego tańca oraz modą na „ostry” (tzn. wyrazisty rytmicznie oraz ozdobny) charakter melodii tanecznych. Muzycy stanęli przed koniecznością dostosowania muzyki do współcześnie się pojawiających nowych tendencji wykonawczych, w szczególności do żywiołowego tempa, akcentowania, a co się z tym wiąże – równomiernego uwypuklania silnych akcentów muzycznych, które na pierwszy rzut oka potęgowały wirtuozerię, dawały wrażenie pełni brzmienia oraz bardziej emocjonalnej recepcji muzyki zarówno przez tancerzy, jak i słuchaczy. Mimo to nie wszystkie dawne huculskie melodie dawały się łatwo zaadaptować do nowych uwarunkowań, ponieważ stylistycznie i technicznie doskonałe interpretowanie tej muzyki przez skrzypków starszego pokolenia opierało się na właściwej dla huculskiej sztuki tradycyjnej estetyce „koronkowego”, bogato ornamentowanego wykonania utworu muzycznego. Było ono charakterystyczne dla dawnych mistrzów huculskich.
Melodie taneczne w interpretacjach huculskich muzyków tradycyjnych tego okresu cechował falisty przebieg linii melodycznej, którą wzbogacała wyrazista ornamentyka, wahania intonacyjne, liczne przed- i ponutki dźwięków głównych oraz wstawki burdonowe. Całość wykonywana była w szybkim tempie, lecz nieosiągającym skrajnego poziomu wartości metronomicznej. W momecie, gdy tempo wykonania zaczęło przekraczać wartość MM=185, a impulsywny sposób wykonania wymagał wyraźnej, „ostrej” artykulacji, skomplikował się proces organizowania rytmiczno-intonacyjnej „splecionej” ornamentyki przy towarzyszeniu równomiernego i głośnego dźwięku dużego bębnaxvii. W związku z tym wraz ze zmianami charakteru, a równocześnie tempa tańca uproszczona została ornamentyka melodii oraz schematy rytmiczne, a niektóre melodie inicjujące utwory zostały zastąpione innymi. Przykładami ostatniego zjawiska jest temat 1 (dalej Т1) pochodzący z dwóch wersji hucułki: I. Meniuka (przykłady 1, 2), a także z wersja hucułki kosmackiej (ukr. Гуцулка космацька) w wykonaniu zespołu W. Pożodżukaxviii, która pełniła funkcję reprezentacyjną w większości kompozycji huculskichxix (przykład 3).
Współcześnie w tradycji kosmacko-brusturskiej nie odnotowano przykładu tego tematuxx. Mimo to w znanych muzykom średniego i młodszego pokolenia wersjach hucułki istnieje bardzo podobna wersja Т1 (przykład 4).
Znanych jest natomiast przynajmniej sześć innych melodii, spośród których każda może być wykorzystywana jako T1 – w zależności od bliskiego pokrewieństwa z kolejnymi (następującymi w utworze po sobie) melodiami, a także od gustów samego muzyka. Tylko jedną z tych sześciu melodii wyróżnia statyczność szkieletu melodycznego z tonem kluczowym „fis” (w skali D‑dur), który przedłużany jest rytmicznie w ramach odpowiednich grup melizmatycznych (przykład 5).
Tematem tym rozpoczyna się jeden z typów hucułki, tzw. Hucułka Gencowa (ukr. Ґенцова Гуцулка), która zachowała się w pamięci lokalnych muzyków jako kompozycja o stosunkowo stabilnej sekwencji bogatych w ornamentykę melodii. We wszystkich pozostałych tematach, którymi muzycy rozpoczynali w ciągu ostatnich pięćdziesięciu lat hucułkę, „żwawość” linii melodycznej przeważa nad ornamentyką (patrz przykład 4). Pod względem rytmicznym na pierwszy plan wysuwają się przebiegi szesnastkowe i ósemkowe wybijające się w ciągu melodycznych i harmonicznych konfiguracji, które tworzą ujednoliconą stylistycznie całość. W melodiach tego typu dominuje artykulacja non legato, którą skrzypkowie osiągają krótkimi sztrychami detaсhe lub sautillerxxi z ewentualnie podkreślonymi marcatoxxii dźwiękami o długości ósemek.
Podsumowując, można uznać, że po przeprowadzonej analizie istnieją podstawy, aby twierdzić, iż w pierwszej połowie XX wieku nastąpiły zmiany w sposobach interpretacji melodii hucułkowych wykonywanych przez skrzypków huculskich wywodzących się z tradycji kosmacko‑brusturskiej, a także z sąsiadujących z nią innych tradycji. Przyczynami tych zmian były dwa przenikające się czynniki: 1) wzrost tempa wykonawczego hucułki, spowodowany dostosowaniem interpretacji do nowej stylistyki spłaszczającej tradycyjny idiom wykonawczy tego tańcaxxiii; 2) znaczący wpływ muzyków-reformatorów na wybór, formę, interpretację hucułki przez innych muzyków. Nowy model wykonawczy tego tańca doprowadził do zaniku wcześniejszych cech interpretacyjnych, właściwych dla starszych generacji artystów ludowych, co zdaje się potwierdzać ironiczna uwaga wygłoszona przez W. Pożodżuka ps. „Genc” w Kosmaczu w 1956 roku: „Muzycy tak szybko grają hucułkę, że wykonanie utworu przypomina siekanie trawy”xxiv.
Tym samym należy postawić pytanie, czy reformatorom stylu udało się odnaleźć równie wartościową artystyczną całość, a także ugruntować ją zgodnie z obowiązującymi współcześnie wzorami muzykowania? Próbie odpowiedzi na to pytanie poświęcony będzie kolejny artykuł w następnym numerze „Pisma Folkowego”.
Przykład 4
Przykład 5
Jarema Pawliw
Etnomuzykolog, doktorant Akademii Muzycznej (Lwów, Ukraina).
Sugerowane cytowanie: J. Pawliw, Taniec hucułka w interpretacjach skrzypków trzech pokoleń (1), "Pismo Folkowe" 2021, nr 157 (6), s. 9-11.
J. Cząstka-Kłapyta, Kolędowanie na Huculszczyźnie, Kraków 2014.
R. Harasymczuk Tańce huculskie, Lwów 1939.
O. Kolberg Pokucie. Obraz etnograficzny, t. 3, Kraków 1888.
M. Kondraсki, Muzyka Huculszczyzny, „Muzyka Polska” 1935, nr 7, s. 186–202.
S. Mierczyński Muzyka Huculszczyzny, przygotowanie do druku z rękopisu, komentarz i wstęp J. Stęszewski, Kraków 1965.
И. Мациевский, Сюита‑поема в инструментальном фольклоре Гуцульщины, [в:] Славянский музыкальный фольклор. Статьи и материалы, Сост. и ред. И. Земцовский, Москва 1972, с. 287–298.
Я. Павлів Порівняльний аналіз бервінкових награвань гуцульського скрипаля, „Українська музика. Щоквартальник” 2016, Число 2 (20), с. 31–38.
Я. Павлів Порівняльний аналіз «Гуцулки» у виконавських інтерпретаціях двох скрипалів космацько-брустурської традиції, „Етномузика” 2018, Число 14, с. 142–177.
M. Тимофіїв, Гуцулка, [в:] Енциклопедія Коломийщини, Зшиток 4, літери Г, Ґ., Ред. М. Васильчук, М. Савчук, Коломия 2006, c. 176–177.
Б. Яремко Творчий портрет скрипаля Василя Пожоджука, „Студії мистецтвознавчі” 2005, № 8 (12), с. 93–102.
iЯ. Павлів Порівняльний аналіз бервінкових награвань гуцульського скрипаля, „Українська музика. Щоквартальник” 2016, Число 2 (20), c. 31–38.
ii J. Cząstka-Kłapyta, Kolędowanie na Huculszczyźnie, Kraków 2014.
iiiЯ. Павлів Порівняльний аналіз «Гуцулки» у виконавських інтерпретаціях двох скрипалів космацько-брустурської традиції, „Етномузика” 2018, Число 14, c. 142–177.
iv O. Kolberg Pokucie. Obraz etnograficzny, t. 3, Kraków 1888, s. 10–49.
v M. Kondraсki, Muzyka Huculszczyzny, „Muzyka Polska” 1935, nr 7, s. 188.
vi R. Harasymczuk Tańce huculskie, Lwów 1939, s. 118–143. Mychajło Tymofijiw w trakcie swoich ekspedycji na tereny lewobrzeżnej Kołomyjszczyzny (regionu pomiędzy Huculszczyzną a Pokuciem) odnotował kołową budowę choreograficzną hucułki, zaznaczając, że w tamtym regionie kołomyjkami nazywa się tańce w parach, a nie te wykonywane w figurze koła. Zob. M. Тимофіїв, Гуцулка, [в:] Енциклопедія Коломийщини, Зшиток 4, літери Г, Ґ., Ред. М. Васильчук, М. Савчук, Коломия 2006, c. 176–177.
vii S. Mierczyński Muzyka Huculszczyzny, przygotowanie do druku z rękopisu, komentarz i wstęp J. Stęszewski, Kraków 1965, s. 48–111. Przykłady utworów zawartych w monografii obejmują tytuły odnoszące się do elementów hucułki, które mają określone tematy. We współczesnej tradycji kosmacko‑brusturskiej oraz sąsiednich obszarów istnieją identyczne nazwy części tego tańca, co wskazuje na istnienie w początkach XX wieku jego pełnej wersji z fragmentami kołomyjkowymi oraz kozakowymi, a także jednolitymi tematycznie.
viiiИ. Мациевский, Сюита‑поема в инструментальном фольклоре Гуцульщины, [в:] Славянский музыкальный фольклор. Статьи и материалы, Сост. и ред. И. Земцовский, Москва 1972, c. 294.
ixM. Тимофіїв, dz. cyt., c. 176–177. Zgodnie z terminologią ludowych instrumentalistów kolano odpowiada jednemu okresowi muzycznemu (tj. dwóm zdaniom muzycznym).
x Tamże, c. 166–177.
xi Wszystkie transkrypcje znalazły się w monografii Muzyka Huculszczyzny (S. Mierczyński, dz. cyt., s. 48–111), którą przygotował do druku z rękopisu, skomentował i wstępem opatrzył J. Stęszewski.
xiiKompozycja pt. Hucułka i kozaki (Hutsulka and Kozachok Dances) nagrana została przez zespół weselny pochodzący z Karpat Carpatho Ukrainian Village Orchestra (danych członków zespołu i ich pochodzenia nie udało się ustalić) oraz wydana w albumie „Music of the Ukraine” (utwór В2) – studio muzyczne Folkways Records (USA, winyl). Zob. online: https://youtu.be/2Wl1KzaRxlA [dostęp: 01 grudnia 2021].
xiiiUtwór nr 22 w wykonaniu Iwana Meniuka, który nagrał na magnetofon huculski multiinstrumentalista Mychajło Tymofijiw (Kołomyja 1975).
xivPierwsza wersja: nagranie audio z wesela, pochodzące z archiwum PNDLME LNMA im. M.W. Łysenki w wykonaniu kompozytora Bohdana Kotiuka z kapeli Mykoły Siredżuka (wieś Kosmacz, 1990). Druga wersja: Huculka (utwór nr 12) pochodząca z albumu pt. „Kosmacki Muzyki” (ukr. „Космацькі Музики”), nagrana w 2004 roku w Kijowie (studio muzyczne Hadiukin Records; red. muzyczny O. Turianska; wykonawca: Kapela Mychajła Rubczyka). Zob. online: https://ipleer.com/song/76327117/Etn_chna_Muzika_Ukra_ni_-_Kosmack_Muziki/ [dostęp: 01 grudnia 2021].
xvUtwór nr 2 pochodzący z albumu „Magia huculskich melodii” (ukr. „Магія Гуцульських Мелодій”), nagranego przez Walentyna Morozowa i Hałynę Bojczuk w latach 2007–2008 we wsi Szepit (rejon kosowski, obwód iwanofranskiwski), wykonawca: zespół braci Palahniuków.
xviNagranie to powstało w trakcie ekspedycji badawczej profesora Bohdana Jaremki we wsi Kowaliwka (rejon kołomyjski, obwód iwanofrankiwski) w dniu 27 stycznia 2006 roku. Znajduje się w zbiorach archiwum PNDLME LNMA im. M. W. Łysenki.
xviiWielki bęben w rejonie Huculszczyzny nazywany jest bubonem (ukr. Бубон), co nie w pełni oddaje huculską etymologię tego terminu.
xviii S. Mierczyński, dz. cyt., s. 111, nr 150.
xixStyl prezentowanego tematu „tworzy nastrój” całego tańca, a także w dużej mierze wpływa na interpretację kolejnych melodii kołomyjkowych.
xxKosmacko‑brusturska tradycja muzyczna obejmuje miejscowości Kosmacz, Brustury oraz sześć okolicznych wsi, które położone są między rzekami Pistynka oraz Prut, a administracyjnie znajdują się w rejonie kosowskim (obwód iwanofrankiwski).
xxiDetaсhe (z franc. ‘rozdzielony’), sautiller (z franc. ‘podskakiwać) – sztrychy stosowane w grze na instrumentach smyczkowych. Terminologia pochodzi z muzyki klasycznej.
xxiiMarcato (z wł. ‘wyraźny, ostry, zaakcentowany’) – technika artykulacyjna, stosowana w grze na instrumentach muzycznych. Termin pochodzi z muzyki klasycznej.
xxiiiJak tłumaczą sami muzycy – zdecydowana większość gości weselnych nie znała skomplikowanych elementów tańca, w którym mogliby brać udział, co ostatecznie doprowadziło do zaniku tychże elementów, a tym samym do uproszczenia całego układu tanecznego.
xxivБ. Яремко Творчий портрет скрипаля Василя Пожоджука, „Студії мистецтвознавчі” 2005, № 8 (12), c. 95. Zgodnie z informacjami przytoczonymi przez B. Jaremkę, które uzyskał od swojego informatora – Mykoły Haboraka (perkusista zespołu W. Pożodżuka), zmiany tempa w wykonaniu hucułki kosmackiej miały miejsce w latach 50. XX wieku.
Tradycyjna ukraińska muzyka instrumentalna najlepiej zachowana jest w etnokulturowym regionie Huculszczyzny położonym w paśmie górskim Karpat Wschodnich. Opiera się ona na pokoleniowym przekazie tradycji, a obowiązkowym elementem obrzędu weselnego jest taniec hucułka. Pierwsza część artykułu poświęcona została nakreśleniu przemian w postrzeganiu hucułki jako gatunku muzycznego, które następowały w okresie od pierwszej połowy XX do pierwszej ćwierci XXI wieku.