Skradziona tożsamość

O książce Karla Markusa Gaussa "Niemcy na peryferiach Europy. Wędrówki przez Litwę, Spisz i brzegiem Morza Czarnego", Wydawnictwo Czarne, Wołowiec 2008.

Los dziecka w czasie wojny to niezwykle ważny temat. Ostatnio wyraziście ukazał go francuski reżyser Kim Nguyen w filmie "Wiedźma Wojny." Fabuła opowiada historię nastoletniej Komony, która zmuszona zostaje porzucić dzieciństwo i nagle stać się częścią świata dorosłych jako żołnierka. Początkiem dramatu dziewczynki jest moment, kiedy przybyli do wioski partyzanci skłaniają ją do zabicia własnych rodziców. Wydarzenie to staje się swoistym "obrzędem przejścia" dla 14-letniej dziewczynki. Odtąd nie matka i ojciec, ale karabin będzie w jej życiu najważniejszy. Wojny domowe w Kongo, które były inspiracją dla francusko-kanadyjskej produkcji filmowej, toczyły się w czasach współczesnych (oficjalne zakończenie II wojny domowej w Kongo to rok 2004). Z kolei druga wojna światowa skończyła się już ponad 60-lat temu, a mimo to nadal aktualne są losy osób, które miały nieszczęście zostać wplątane w działania wojenne z lat 40-tych ubiegłego wieku.

Wojna zmieniła tożsamość wielu ludzi, w tym również dzieci. I nie chodzi tu o traumę czy zmiany w psychice związane z gehenną wojny, o podpisywane - z różnych pobudek - kenkarty, nagłe przypisanie komuś narodowości żydowskiej w świetle praw ustanowionych podczas rządów Adolfa Hitlera, czy zmianę tożsamości (także religijnej) uratowanych z Soah dzieci żydowskich. Karl-Markus Gauss opowiada o jeszcze innym rodzaju przemian tożsamościowych.

W latach 1939-46 wiele dzieci zmieniło miejsce zamieszkania, przenosząc się z jednego kraju do drugiego, od dawnych do nowych rodziców. Otrzymywali nowe imię, nowe nazwisko, nowy język wraz z nową kulturą. Po latach milczenia ci, którzy nie zapomnieli kim byli, zaczynają mówić o swoim losie¹.

W książce "Niemcy na peryferiach Europy. Wędrówki przez Litwę, Spisz i brzegiem Morza Czarnego" autor opisuje historię Niemców, o których historia zapomniała. Nierzadko nawet oni sami zapomnieli, że są - lub byli - narodowości niemieckiej... Reportaż Gaussa składa się z trzech części, z których każda poświęcona jest mniejszościom niemieckim zamieszkującym określony teren: Litwę, słowacką część Spiszu czy ukraińską Odessę.

Książka Gaussa traktuje o dwóch rodzajach ukradzionej tożsamości. O tej, która została odebrana małym dzieciom-wilkom (niem. Wolfskinder) i o tej, którą wmawiają w siebie (i w odpowiednie urzędy) potomkowie niemieckich emigrantów zaproszonych na tereny dawnej, wielkiej Rosji jeszcze przez carycę Katarzynę Wielką w XVIII wieku². Często ani jedni, ani drudzy nie znają już języka niemieckiego. Jako dorośli zaczynają uczęszczać na kursy organizowane przez niemieckie instytucje kulturalne, takie jak choćby "Dom Bawarski" w Odessie i uczą się niemieckiego jako języka obcego³. Nierzadko powodem nauki języka i kultury swojej wyimaginowanej, wybranej czy wymarzonej ojczyzny jest chęć wyjazdu do Republiki Niemieckiej. Chęć ta, powodowana marzeniami o lepszym życiu, niekiedy połączona jest z pragnieniem scalenia rozdzielonych zawieruchą wojenną rodzin. Jednakże "emigracja do Niemiec nie jest jednak wcale prosta. Aby otrzymać status przesiedleńca należy - oprócz potwierdzenia swojego pochodzenia - przedstawić wiarygodne dowody ukształtowania swojej osoby przez niemiecką tradycję i kulturę, przede wszystkim poprzez język niemiecki i wychowanie, a także przynależność do niemieckiej narodowości aż do momentu wyjazdu."⁴ Przy czym cała procedura, wraz ze zbieraniem dokumentów i uzyskaniem odpowiedzi od odpowiedniego urzędu niemieckiego, trwa od 5 do 7 lat⁵.

Kwestia języka niemieckiego jest dość często przywoływana przez Gaussa. Z jednej strony potomkowie osiedleńców niemieckich lub też dawni Wolfskinder nie znają już w ogóle języka niemieckiego bądź też posługują się nim w ograniczonym zakresie, z drugiej zaś niemiecki, jaki spotkał Karl-Markus Gauss na odwiedzanych przez siebie terenach, był językiem dość specyficznym, zmienionym, o silnym zabarwieniu lokalnym: "młodzi potrafią może jeszcze jakoś pojąć, co mówi babcia, ale już nie umieją odpowiedzieć jej po niemiecku. Chyba że w potoksch lub mantakisch, ale na pewno nie literacką niemczyzną"⁶.

Wolfskinder, bohaterzy pierwszej części reportażu, to ludzie, którzy urodzili się na terenie dawnego państwa niemieckiego (w Prusach), i po zakończeniu działań wojennych przemieścili się, wraz z Armią Radziecką na tereny obecnej Litwy. Wielu z nich zapomniało swojego ojczystego języka, a ich nazwiska i imiona albo zostały zlituanizowane, albo po prostu zmienione na nowe, litewskie. Chłopi litewscy bardzo chętnie przyjmowali zagubione dzieci, również z powodów pragmatycznych: wszak w gospodarstwie przyda się każda para rąk do pracy. Historia dzieci-wilków dopiero od zmiany ustroju politycznego jest tematem poruszanym publicznie⁷. Wcześniej położenie "dawnych" Niemców było dość nieciekawe: ofiary wojny niemieckiego pochodzenia, które znalazły się na obcym językowo i kulturowo terenie, często zmuszone były do ukrywania swojej tożsamości, w obawie przed odwetem za ich "nazistowską przeszłość"⁸.

Samoidentyfikacja dzieci-wilków postępowała różnymi torami: "wiele z nich z biegiem lat zapomniało, kim są, przekonane, że małżeństwa, u których się wychowały, to ich prawdziwi rodzice. Niektóre dopiero przy łożu śmierci litewskich opiekunów dowiedziały się, że oprócz nich miały też innych, niemieckich rodziców. Były też takie, które usłyszały o tym z przerażeniem już kilkadziesiąt lat wcześniej, na przykład w czasie kłótni, gdy ojciec, rozgniewany kiepskimi postępami syna lub córki, wyjaśniał dziecku, a przy okazji również sobie, że dzieje się tak zapewne dlatego, iż ono, niewdzięczne, wcale nie jest jego rodzonym dzieckiem. Jeszcze inne, przede wszystkim te starsze, zachowały w pamięci mgliste wspomnienia, których nie chciały budzić. Były też takie, które nigdy nie zapomniały, skąd pochodzą i miały mocne postanowienie, że gdy tylko to będzie możliwe, udadzą się na poszukiwanie utraconych braci, sióstr i pozostałych krewnych"⁹. Ważnym elementem narracji Gaussa, sygnalizowanym w kontekście problemów tożsamościowych, są także kwestie współczesnych procesów migracyjnych oraz status obcych w małych, lokalnych środowiskach. Na tle historii Niemców przywoływane są sylwetki imigrantów z Rumunii¹⁰, poruszony jest problem ich gettoizacji, braku wykształcenia i wiążących się z tym bezrobocia i biedy.

Książka Gaussa opowiada historię życia ludzi, którym wojna wykrzywiła tożsamość. Niektórzy zasymilowali się i w wyniku procesów akulturacji, zyskali nową tożsamość. Inni, mimo że ich językiem ojczystym jest... rosyjski, wciąż chcieliby być Niemcami, choć poza niemieckimi przodkami niewiele łączy ich z obywatelami Republiki Federalnej Niemiec, którzy mówią, myślą, marzą, kochają i nienawidzą po niemiecku. Być może niektórym z nich uda się "odzyskać" swoją upragnioną ojczyznę, będzie to jednak raczej, odwołując się do tytułu publikacji niedawno zmarłego brytyjskiego historyka Erica Hobsbawma- wynaleziona ojczyzna¹¹.

Książkę Gaussa, napisaną ciekawym językiem, warto przeczytać choćby po to, aby dostrzec kontrapunkt dla współczesnej sytuacji litewskiej Polonii czy wypędzonych Niemców działających pod wodzą Eriki Steinbach.