Shakuhachi

Japoński flet shakuhachi (czyt.: szakuhaczi), znany jako instrument towarzyszący medytacji buddyjskich mnichów japońskich szkół Zen, powstał w wyniku ewolucji chińskiego bambusowego fletu, który pojawił się w Japonii około VI wieku. W ciągu następnego tysiąclecia instrument przekształcił się w shakuhachi dzisiejszej postaci. Pierwsze innowacje dotyczyły budowy: Flet zaczęto budować z łodygi bambusa wykorzystując także jego korzeń, który – rozszerzając się nieco w kształt dzwonu – wzmacniał dźwięk. Przekształceniom uległa również budowa ustnika – z nacięcia w kształcie litery „u” – w pierwotnej wersji – w szeroki, półokrągły otwór. Ostra krawędź ustnika dzieli strumień powietrza wydychany przez muzyka i w ten sposób powstaje charakterystyczny dźwięk. Wreszcie otwory palcowe – cztery z przodu i jeden z tyłu fletu – uległy powiększeniu. Dzięki tym zmianom uzyskano nie tylko większe natężenie dźwięku, ale również o wiele bogatsze brzmienie. Większe otwory palcowe umożliwiły wydobycie dźwięków spomiędzy czystych tonów skali oraz uzyskanie różnorodnych przegłosów.

Nazwa „shakuhachi” odnosi się do długości typowego fletu i wykorzystuje tradycyjny japoński system miar, składający się z jednostek shaku i sun. Shaku to odcinek o długości około 33 cm, który dzieli się na dziesięć odcinków sun. Hachi znaczy po japońsku osiem. Tak więc shakuhachi jest skrótem określającym długość jako jedno shaku i osiem sun, czyli około 54,5 cm długości. W piśmiennictwie angielskim określa się ten standard mianem 1-8 shakuhachi. Równie powszechny jest instrument nieco mniejszy, nazywany shakuroku,1-6, o brzmieniu o ton wyższym niż standardowy 1-8. Istnieją także instrumenty większe, w standardzie 2-2 lub nawet 2-4.

Pięć otworów palcowych służy do wydobywania dźwięków D, F, G, A i C – jednej z dwóch pentatonicznych skal japońskich. Aby móc wydobyć z instrumentu wszystkie możliwe dźwięki, uczniowie muszą opanować technikę częściowego zakrywania otworów palcowych oraz zmiany we wdychaniu powietrza – technikę zwaną meri-kari. Adepci gry na shakuhachi spędzają całe lata na opanowaniu artykulacji, technik wibrato czy glissando – niektóre z nich są nazwane i opisane, inne przekazywane ustnie przez nauczyciela, który może również sam je tworzyć.

Istnieją co najmniej trzy główne szkoły gry na shakuhachi oraz wiele pomniejszych stylów. Szkoła stworzona przez mnichów zakonu Komuso z Kyoto jest znana pod nazwą Meian. Nauczyciele z Tokio nazwali reprezentowaną przez nich szkołę Kinko – na pamiątkę Kinko Kurosawa, mnicha-muzyka żyjącego w XVIII wieku, którego zadaniem było zebranie wszystkich utworów granych w ponad 100 świątyniach Komuso w całej Japonii. Zadanie to zajęło mu ponad trzy lata, w trakcie których zorganizował zebrany materiał w około 36 honkyoku, które tworzą zasadniczy repertuar szkoły Kinko. We wczesnym okresie Meiji (lata 70. XIX wieku) pojawiła się trzecia szkoła pod nazwą Tozan, której celem stało się nauczanie technik gry w szerszym zasięgu, a nie wyłącznie wśród mnichów. Od czasu reform okresu Meiji gra na shakuhachi została włączona do świeckiego dziedzictwa kultury muzycznej Japonii, w coraz większym stopniu otwartej na Zachód. Podział na trzy główne szkoły pozostał jednak ważnym elementem tradycyjnej muzyki Japonii, gdyż każda ze szkół stosuje nieco inną notację, a wykorzystywane instrumenty mogą się nieznacznie różnić.

Repertuar gry na shakuhachi obejmuje kilka form. Oprócz honkyoku (główny kanon) wyróżnia się również inne style. W gaikyoku (kameralna muzyka z towarzyszeniem innych instrumentów – cytry koto oraz rodzaju lutni zwanej shamisen), zwłaszcza w gatunkach zwanych jiuta, gdzie osoba grająca na koto również śpiewa, rola shakuhachi polega na graniu wersji zasadniczej linii realizowanej przez koto. Nazwa shinkyoku obejmuje generalnie wszystkie utwory na shakuhachi powstałe od okresu Meiji (1868-1912) obejmujące muzykę kameralną, uwzględniającą również wpływy europejskie, na przykład impresjonizm. Istnieje również styl odpowiedni dla muzyki ludowej, zwłaszcza muzyki związanej z folklorem miejskim – ten styl gry na shakuhachi nazywany jest minyo i polega głównie na podkreślaniu wirtuozerii wokalnej poprzez stosowną ornamentykę i długie frazy o płynnej dynamice.

Shakuhachi zaistniało również w zachodniej muzyce popowej. Podobnie jak sitar w posthipisowskiej psychedelii, tabla w goa-trance czy didjeridu w muzyce etnicznej i rockowej lat 90. shakuhachi zostało zbanalizowane poprzez nachalne samplowanie jego najbardziej stereotypowo traktowanych brzmień. Popularność przeboju „Sledgehammer” Petera Gabriela przyczyniła się do wybuchu mody na próbki shakuhachi oraz elektroniczne imitacje jego brzmienia, która paradoksalnie szybko odesłała ten ciekawy instrument na coś w rodzaju muzycznej emerytury. Shakuhachi wciąż jednak zasługuje na pełniejsze odkrycie dla uszu zachodnich słuchaczy, jako instrument o własnej i bogatej tradycji.

Shakuhachi na płytach: Torku Takemitsu „Orchestral works”; Katsuya Yokoyama „Plays Classical Shakuhachi Masterworks”; Goro Yamaguchi „Japon: Shakuhachi”; Kohachiro Miyata „Shakuhachi: The Japanese Flute”; Watazumido „The Mysterious Sounds of the Japanese Bamboo Flute”; Yoshikazu Iwamoto „L’esprit du vent”. Shakuhachi w Internecie: www.shakuhachi.com. Międzynarodowe Stowarzyszenie Shakuhachi: International Shakuhachi Society, P.O. Box 294, Willits, CA 95490, USA.

Na podstawie Clive Bell The Shakuhachi [w:] Songlines. Journeys in world music, Summer/Autumn 1999 oraz materiałów archiwalnych Galerii „Stary Dom” z Nowego Sącza. Kaligrafię „shakuhachi” wykonała Beata Huckeby-Witkowska (Galeria „Stary Dom” w Nowym Sączu).