Sekretny język wachlarza

Służy do ochłody, odpędzania insektów, ale także do rozniecania ognia (nawet pod grill) oraz usuwania ze zboża drobinek brudu i plew. Jest środkiem wyrazu w niektórych tańcach, zwłaszcza flamenco, związanym z folklorem andaluzyjskich Romów.

 

Małgorzata Wielgosz

 

Mowa o wachlarzu, którego umowny szyfr służył porozumiewaniu się, flirtom na dworze, salonowej grze płci. Bardziej cenzuralnym celem było używanie go, wraz z rozkwitem chrześcijaństwa, do podsycania ognia i dymu z kadzideł. Różnorodność objawiająca się w sposobach wykorzystywania wachlarza zawiera się w jego wielowiekowej tradycji.

 

Trochę historii

Już od około 3000 lat p.n.e. wytwarzano w Egipcie wachlarze, wzorowane na wachlarzach ludów kontynentu afrykańskiego. To stamtąd właśnie pochodzą najwcześniejsze przedstawienia tego przedmiotu w postaci wielkich pęków liści palmowych lub pióropuszy umocowanych na długich rączkach ze złota albo kości słoniowej, poruszanych przez służbę w celu chłodzenia dostojnika bądź władcy czy odpędzenia uciążliwych owadów. Technologię składania wachlarzy opracowali Japończycy. Do Europy, w której zaczęto ich używać w XVI wieku, sprowadzili je z Chin i Japonii portugalscy żeglarze. Z drugiego z tych krajów przejęto formę wachlarza składanego, obok którego równocześnie wykorzystywane są tradycyjne japońskie wachlarze uchiwa – okrągłe, nieskładane, wykonane choćby z papieru ryżowego. Ten model rozpowszechnił się tam w XIV wieku.

 

Piękno i praktyczność wachlarzy

Już w VI wieku wachlarze przybierały różnorodne kształty: księżyca, gruszki, flagi i serca. W Chinach, Mezopotamii i Indiach ich pióra nasączano wonnymi olejkami, aby przy każdym ruchu unosiła się przyjemna woń. Z początku ich wyrobem trudnili się perfumiarze. W XVII wieku na dworze francuskim pojawili się specjaliści w tym zakresie w postaci cechu wachlarzowników. Ulubionym materiałem rzemieślników były pióra, misternie wycinany pergamin i papier, a także klejnoty i szlachetne kruszce.

Mieszkańcy Chin i Japonii uczynili z wachlarza element swojej kultury, wykorzystywany zarówno przez kobiety, jak i mężczyzn. Ceniony atrybut towarzyszył im w tańcu, a etykieta dworska dokładnie opisywała, w jaki sposób się nim posługiwać. Można powiedzieć, że wachlarze stanowiły małe dzieła sztuki, robili je bowiem artyści. Wynaleziona w Japonii papierowa forma zyskała popularność na całym świecie. W Kraju Kwitnącej Wiśni, w tradycyjnym tańcu, jest do tej pory rekwizytem służącym przedłużeniu ramienia dla wzmocnienia ekspresji gestów tancerzy. Dodatkowo praktykowane jest wykorzystywanie wachlarzy jako przypominajek, co pozwala na odczytywanie słów piosenek, układów tanecznych kroków czy zasad gier karcianych wypisanych po wewnętrznej stronie.

 

Małe dzieła sztuki

Powierzchnię wachlarza często dekorowano. Te misternie zdobione bywały nawet warte fortunę. Malowano na nich sceny antyczne i mitologiczne, kopie znanych obrazów czy fresków. Zdarzało się również, że za ozdabianie wachlarzy brali się wielcy artyści epoki, na przykład Antoine Watteau. Niektóre z nich, podobnie jak japoński teatrzyk obrazkowy kamishibai, opowiadały całe historie, a każdy kawałek materiału (zazwyczaj jedwab, czasem zdobiony koronką lub aplikacjami) umieszczony pomiędzy dwoma patyczkami był osobnym kadrem takiej opowieści. Innym interesującym zastosowaniem wachlarza w teatrze było rozdawanie listków z programem wieczoru lub układem lóż. Warto zaznaczyć, że na technologii składanego wachlarza nie kończyły się udogodnienia i dalsze jego doskonalenie. Okazał się praktyczny w życiu towarzyskim. Przez taki typu domino, z wyciętymi otworami, dama mogła zerkać na boki. Kolejnym udogodnieniem było zamontowanie w wachlarzu soczewki, co poprawiało widzenie krótkowzrocznym paniom.

 

Wachlarz w legendzie

Chińska legenda głosi, że pewnego razu córka mandaryna Kan-Si brała udział w Święcie Pochodni. Zarówno ona, jak i inne damy oblicza miały zakryte maskami. Mimo uciążliwego gorąca zabronione było zdjęcie zasłony i pokazanie twarzy. W celu ochłodzenia błyskotliwa Kan-Si zaczęła dynamicznie wachlować się własną maską, zaś pozostałe kobiety poszły w jej ślady.

Legenda japońska tłumaczy, w jaki sposób powstał wachlarz składany w harmonijkę. Pewnej bardzo ciepłej nocy do sypialni wytwórcy wachlarzy dostał się nietoperz. Zwierzę wpadło w ogień lampy, a następnie osunęło się na ziemię. Mężczyzna obejrzał dokładnie skrzydła nietoperza i zauważył, że przypominają one – dzięki systemowi stawów i ścięgien – palce u dłoni. To, co zaobserwował, przełożył na budowę wachlarza, który składa się, naśladując skrzydło nietoperza.

 

Wachlarz – symbol kokieterii i ars amandi

Dlaczego mówiło się o mowie, szepcie, szumie, a nawet kłótniach wachlarzy? W XVII wieku rozwinął się tzw. sekretny język wachlarza, którym damy kokietowały i uwodziły mężczyzn. Ten typ wachlarza określano jako konwersacyjny. Yosa Buson napisał następujące haiku:

 

Z radością patrzę

na biały wachlarz

mego kochanka¹

 

Utwór ten może nawiązywać do gry towarzyskiej, w jaką bawiono się na dworze. Polegała ona na szukaniu osoby, która posiada wachlarz w takim samym kolorze bądź z kolejnym fragmentem danego poematu. Ten nieodzowny element ubioru wytwornego mężczyzny służył również do przekazywania listów miłosnych. Dlatego nie powinna budzić zdziwienia radość na widok wachlarza w ręku ukochanej osoby. Na tych przedmiotach umieszczano także krótkie wiersze.

Odpowiednie ustawienie wachlarza wyrażało zamiary i uczucia. Dekoracje mogły również przekazywać poufne informacje. Taki konwersacyjny typ wachlarza umożliwiał budowę dialogów – jak w alfabecie Morse’a, dzięki odsłanianiu ukrytych, zakamuflowanych w malunku odpowiednich układów cyfr. Stworzono mowę wachlarzy. Używając jej, dama mogła dawać mężczyźnie sekretne znaki. Świadczą o tym choćby takie gesty: jeśli dama, trzymając wachlarz w lewej dłoni, dotknęła nim prawego policzka, oznaczało to zgodę i akceptację; jeżeli w prawej dłoni i dotykała lewego policzka, mówiła „nie”. Niektóre gesty ostrzegały – wachlarz przy lewym uchu to komunikat: „uwaga, jesteśmy podsłuchiwani”, a przesunięcie czubkiem złożonego wachlarza po grzbiecie dłoni sygnalizowało odwołanie schadzki. Wachlarz przyłożony do ust oznaczał „Nie kokietuj tamtej”, a upuszczenie go przez damę było sugestią, aby kawaler do niej podszedł. Szeroko otwarty wachlarz trzymany przed twarzą oznaczał „pójdź za mną”, przesunięcie palcem po brzegu wachlarza – „chciałbym z Tobą porozmawiać”, gest szerokiego otwierania wachlarza – „czekaj na mnie”, przesuwanie wachlarza tuż przed oczami – „przepraszam”, szybkie wachlowanie – ostrzeżenie, że dama jest zaręczona, umieszczenie go przy lewym uchu – „mam ochotę się ciebie pozbyć”. Kobieta przesuwająca wachlarzem po oczach z lekko zawstydzoną miną mówiła „przepraszam”. Gestów i znaków było całe mnóstwo. Młodym pannom z dobrych domów proponowano zajęcia pomagające w opanowaniu tego kodu. W Londynie w połowie XVIII wieku otworzono Akademię sztuki posługiwania się wachlarzem dla szlachetnie urodzonych. W specjalnych ośrodkach edukacyjnych (np. w Londynie i Paryżu) uczono miłosnych sygnałów. Z założenia miała to być mowa sekretna w finezyjnej formie, ale później ten kod był na tyle znany, że przestał być sekretny i z zachowaniem tajemnicy bywało różnie. Ponadto na Dalekim Wschodzie wachlarz umożliwiał sygnalizację w boju, był oznaką dostojeństwa wojownika i narzędziem walki. We Francji i Anglii uczono uwodzenia wachlarzami, a w Japonii istniały całe szkoły, które edukowały wojowników na temat rozmaitych form ich użycia. Dzięki wachlarzowi dama mogła dawać mężczyźnie sekretne znaki. Podczas rewolucji francuskiej nadruki na wachlarzach komentowały także bieżące wydarzenia polityczne.

 

Wachlarz a status społeczny

Materiał, z którego wykonywano wachlarz, świadczył o statusie społecznym i majątkowym właściciela, umożliwiał spotkania, zachowania i gry towarzyskie, służył zabawom. W Japonii wachlarze stanowiły nieodłączny element strojów, np. samurajów. Odgrywały również istotną rolę w japońskim teatrze. Kolejną formą wachlarza, obok tych składanych typu brise, był wykształcony przez kulturę japońską model plisowany. W Wenecji dla młodych, zaręczonych dziewcząt przeznaczone były te zdobione wenecką koronką i wykonane z białego welinu. Jedną z najpiękniejszych kolekcji wachlarzy posiadała królowa Anglii Elżbieta I. Dostojne i dystyngowane damy dobierały wachlarz pod kolor sukni, tak jak obecnie do stroju dobiera się torebkę, buty i makijaż. W celu przymocowania wachlarza do stroju przypinano mu łańcuszek lub wstążkę.

 

Wachlarz a wyrafinowanie towarzyskie

Za czasów Ludwika XIV używano wachlarza w sposób niezwykle wyrafinowany. Luksusowy atrybut stanowił wyznacznik przynależności do wyższych sfer. Zdarzało się, że jeden ruch wachlarza wystarczył, by odróżnić księżniczkę od hrabiny, a zwłaszcza mieszczki. Wachlarze u kobiet porównywano do berła pozwalającego władać światem lub do szabli, w którą uzbrojone bywały kobiety. Za jego pomocą dama mogła przekazać wiele, nie mówiąc ani słowa. Na dworze w Wersalu na rozpostartym wachlarzu, który mógł być wart fortunę, podawano władcy przedmioty.

 

Modny dodatek

Istnieją wachlarze papierowe (w tym z papieru ryżowego, który malowano), jedwabne, haftowane, drewniane (np. z drewna sandałowego), bambusowe, koronkowe, z piór, liści palmowych, rzeźbione w kości słoniowej oraz w szczególnie cenionym w Chinach białym nefrycie. Uchwyty cennych egzemplarzy powstawały z masy perłowej, srebra lub złota. Dekoracje mogły wywodzić się ze sztuki kaligrafii. Wachlarz trafił do Europy w epoce wielkich odkryć geograficznych. Duża w tym zasługa Katarzyny Medycejskiej która nowy gadżet zabierała ze sobą w każdą podróż. Na początku wachlarze przeznaczone były zarówno dla kobiet, jak i dla mężczyzn. Europejskie od samego początku były bogato dekorowane. W salonach damy ukryte za konstrukcjami z piór snuły intrygi. Wachlarzy używano w zabawie i tańcu. Zarówno salony, jak i teatry czy sale balowe stały się miejscami, gdzie panie chwaliły się najmodniejszymi modelami. I rzeczywiście było się czym pochwalić. Obecnie wachlarze z pewnością nie odgrywają tak dużej roli jak kiedyś, ale cały czas są modne i znajdują zastosowanie. Tworzy się je na warsztatach mody historycznej pod kierunkiem Edyty Pietrzak, choćby w Pracowniach „Miniatura” Domu Kultury „3D – trzy przestrzenie kultury” SM Czechów w Lublinie czy Muzeum Sztuki i Techniki Japońskiej Manggha w Krakowie, gdzie uczestnicy pracują nad dekoracją papierowej powierzchni, np. za pomocą sztuki kaligrafii.

 

Małgorzata Wielgosz

Sugerowane cytowanie: M. Wielgosz, Sekretny język wachlarza, "Pismo Folkowe" 2021, nr 157 (6), s. 16

---