Sacrum w kulturze ludowej

Istnieje duża różnorodność w pojmowaniu i określaniu kultury. Na ogół przyjmuje się jednak, że w jej skład wchodzą wszystkie materialne i niematerialne wytwory człowieka, wartości, normy i wzory zachowań, które zostały wytworzone, zobiektyzowane i przyjęte w danej społeczności i są przekazywane następnym pokoleniom oraz innym społecznościom. Określenie to obejmuje zatem wszystko, co wytworzył człowiek, a co nie wyrasta bezpośrednio z przyrody. Tym niemniej, sfera kultury materialnej zawsze bazuje na naturalnych składnikach otoczenia i posiada własne cechy fizyczne (np. rzeźba w drzewie, budynek, urządzenie techniczne itp.). Co więcej, jak z pierwszego przykładu wynika, również elementy tzw. kultury duchowej poprzez ich obiektywizację posiadają swoje kształty fizyczne.

Wynika z tego, że kultura symboliczna, z wyjątkiem norm i wzorów zachowań, relacji społecznych i instytucji, posiada określone modele i standardy. Podlegają one znacznemu zróżnicowaniu czasowemu i przestrzennemu. W różny sposób np. definiuje się wartości najwyższe (np. piękno) w poszczególnych okresach historycznych. Mamy tu na myśli tzw. kulturę elitarną, czyli pisaną. Tym większe zróżnicowania (czasowe, regionalne i lokalne) występują w kulturze ustnej, przekazywanej w drodze tradycji następnym pokoleniom.

Można wyróżnić kilka zasadniczych powodów znacznych zróżnicowań tradycyjnej kultury ludowej. Jednym z nich, aczkolwiek bardzo złożonym, była izolacja poszczególnych społeczności lokalnych. Polegała ona na nieznacznej ruchliwości przestrzennej chłopów, na braku możliwości awansu społecznego oraz na świadomościowym godzeniu się z tym stanem rzeczy. Równie istotna była stabilność przestrzenna i zasiedziałość rodzin silnie osadzonych w społecznościach lokalnych. Każda wieś tworzyła własny, zamknięty świat społeczno-kulturowy, o pewnej specyfice i dużej intensywności więzi rodzinno-sąsiedzkich. Znaczna część tych więzi i relacji międzyludzkich była skierowana na płaszczyznę lokalnej wspólnotowości, głównie w imię zasady solidarności.

Funkcjonował niemal wyłącznie ustny obieg kultury. Społeczności chłopskie nie wytwarzały własnej historii pisanej. Przeszłość stanowiła zatem główne źródło mądrości potocznej. Dlatego mówi się o ahistoryczności chłopów. Orientacja czasowa było skierowana na przeszłość: w niej szukano sposobów na diagnozowanie zjawisk czasu teraźniejszego. Przeszłość ta nie posiadała jednak swojej głębi. Była ona traktowana nie tyle linearnie, ile płaszczyznowo. Element kulturowy, który uzyskał akceptację środowiska, był uznawany za istniejący „od zawsze”.

Powolny oraz rytmiczny styl życia i pracy rolnika był silnie sprzężony z otoczeniem naturalnym i z siłami przyrody. Były to strefy bezpośredniego doświadczenia i myślenia racjonalnego. Jednak wiele zjawisk, w tym świat przeżyć wewnętrznych, niezrozumiałe zjawiska przyrodnicze oraz wiara i religia, nie zawsze poddawały się kategoriom racjonalności. Uciekano się wtedy do myślenia i wyjaśniania magicznego, które często zbiegało się z chrześcijańską wizją świata i człowieka.

Na pograniczu tych trzech sposobów wyjaśniania świata: racjonalnego, teologicznego i magicznego, powstały znaczne obszary kultury ludowej: tak materialnej, jak i duchowej. Pierwszy z nich został opisany i wyjaśniony na gruncie nauki, zwłaszcza etnografii, drugi natomiast poddaje się poznaniu naukowemu znacznie trudniej.

Jeden z istotnych problemów tego obszaru zjawiskowego, a co za tym idzie – również poznania naukowego, stanowi problematyka sacrum w kulturze ludowej. Religia zawsze pełniła jedną z podstawowych ról w systemie wsi. Niekiedy rola ta była szczególnie akcentowana i stanowiła płaszczyznę integracji kulturowej grup lokalnych i zasadę tożsamości skierowaną do wewnątrz własnego systemu oraz zasadę odrębności w stosunku do świata zewnętrznego. Równocześnie religia pełniła role empirycznego kryterium przynależności do szerszych, ponadlokalnych struktur społecznych, zwłaszcza narodu i państwa. O miejscu i roli sfery sacrum w kulturze ludowej i w świadomości społecznej mieszkańców wsi możemy mówić na dwóch podstawach, posiadających jednak charakter źródła pośredniego. W odniesieniu do przeszłości źródło to stanowią wytwory materialne (w tym głównie sztuka wyobrażeniowa). W wymiarze współczesnym natomiast wiedzy na ten temat dostarczają źródła pozyskiwane za pomocą metod socjologicznych. Najczęściej odnoszą się one jednak nie tyle do sfery faktycznej, ile do zwerbalizowanych deklaracji. Tym niemniej, istnieje wiele badań socjologicznych (socjologia religii, socjologia wsi, socjologia kultury), które pozwalają na pewne uogólnienia odnoszące się do sacrum w kulturze ludowej.

Religia stanowi jedną z chłopskich wartości podstawowych. Obok rodziny, ziemi, pracy oraz wartości lokalnych kształtuje ona cały świat społeczno-kulturowy. Silniejsze jednak piętno na kulturze wywiera nie religia, lecz ziemia, co stanowi istotę systemów agrocentrycznych. Charakterystyczne, że w polskiej rzeczywistości te dwa obszary aksjologiczne zlały się w nierozerwalną całość, aczkolwiek ze zmiennymi dominantami. Zależą one tak od okresu historycznego, jak i od uwarunkowań lokalnych lub regionalnych.

W kulturze ludowej można wyróżnić kilka płaszczyzn funkcjonowania sfery sacrum. Pierwsza z nich odnosi się do świata wartości religijnych i nadprzyrodzonych. W zasadzie jest ona taka, jaką podaje Kościół w swoim nauczaniu, jednak podlega pewnym przekształceniom właściwym dla mentalności chłopskiej. Najwyższy poziom sacrum w tej sferze stanowią byty czysto duchowe (Bóg i aniołowie). Dzięki ziemskiemu bytowaniu Chrystusa są one pojmowane w kategoriach antropomorfizujących. Maryja, święci i dusze zbawione zapełniają nieco niższy poziom tej sfery. Są oni widziani przede wszystkim jako pośrednicy między człowiekiem a Bogiem. Cechę szczególną chłopskiej mentalności tworzy tu sensualizm. Najniższy wreszcie poziom stanowią: Kościół (jako instytucja i jako budynek), duchowny, modlitwa liturgiczna, zachowania rytualne i modlitewne, przedmioty związane z kultem oraz wszelkie rzeczy poświęcone. Te trzy sfery pojmowania sacrum tworzą płaszczyznę świętości w dosłownym rozumieniu.

W szerszym rozumieniu sfera sacrum rozciąga się na niektóre przedmioty, cechy i zjawiska z własnej grupy naturalnej. Grupę tę stanowią ludzie zamieszkujący określone terytorium wraz z naturalnymi składnikami otoczenia. W tym rozumieniu przymioty świętości są odnoszone do: ciał niebieskich (Słońce, Księżyc, gwiazdy), życia (zasada solidarności z przyrodą), żywiołów, ziemi, miejsc, elementów i zjawisk szczególnych (np. rzeka, drzewo, góra itp.).I wreszcie w trzecim, najszerszym rozumieniu, sacrum obejmuje niektóre elementy i wartości chłopskiego mikrokosmosu, a więc jego gospodarstwa, rodziny i pracy. W wymiarze obiektywnym cecha świętości bywała odnoszona przede wszystkim do ziemi jako podstawowego składnika gospodarstwa i źródła utrzymania rodziny. W wymiarze jednostkowym i osobniczym najwyżej ceniono pracowitość, a dopiero na drugim miejscu – pobożność. O kolejności cech decydowała ich funkcjonalność względem gospodarstwa, rodziny i społeczności lokalnej. Jednak, w przeciwieństwie do poprzednio omówionych płaszczyzn sacrum, nie znajdujemy tu ostatniego rozgraniczenia z profanum.

W kulturze ludowej tematyka sakralna dominuje nad innymi treściami. Jest to zauważalne szczególnie w niektórych okresach, np. w czasach wojen, niepokojów społecznych, klęsk żywiołowych, obchodów milenijnych, wizyt – pielgrzymek Papieża do Ojczyzny itp.

W sztuce wyobrażeniowej najczęściej występują motywy Chrystusa Frasobliwego, Ukrzyżowanego, Boga – Władcy świata, Męki Pańskiej, Matki Boskiej (szczególnie Częstochowskiej), postacie świętych, apoteozy wydarzeń z dziejów Polski oraz Papież Jan Paweł II (często z elementami narodowymi). W wielu wykonaniach plastycznych i innych dyscyplinach sztuki występuje połączenie tematów religijnych z patriotycznymi. Równie często – problematyka martyrologii narodowej podejmowana w konwencjach religijnych – wychodzenia Polski spod dominacji komunistycznej.

Tematyka sakralna zdecydowanie dominuje nad innymi treściami w kulturze ludowej. Charakterystyczne, że występuje ona we wszystkich dyscyplinach i niemal u wszystkich twórców, począwszy od plastyki obrzędowej, poprzez wycinanki, na rzeźbie skończywszy. Dominacja ta posiada charakter stabilny: była wyraźna w czasach przedwojennych, nie umniejszył jej okres realnego socjalizmu, utrzymuje się nadal w III Rzeczypospolitej. Dowiódł tego np. konkurs „Ojczyzna”, zorganizowany przez Stowarzyszenie Twórców Ludowych w 1984 roku, na który nadesłano 4119 prac, w tym bardzo znaczną liczbę stanowiły prace o tematyce religijnej. Podobnie wielkim powodzeniem cieszył się konkurs ogłoszony przez Stowarzyszenie Twórców Ludowych w 1991 r. na temat „Święci polscy w sztuce ludowej”. Nieodłącznym elementem wizyt - pielgrzymek Papieża Jana Pawła II do ojczyzny są wystawy sztuki ludowej oraz udział artystów ludowych w dekoracji wnętrz, placów, ołtarzy i w samym przebiegu uroczystości. Podczas ostatniej pielgrzymki w 1999 roku rzeźbiarze ludowi przygotowali cały ołtarz papieski na sopockim hipodromie. Udział w tych przedsięwzięciach traktują twórcy ludowi jako swój obowiązek i czynnik nobilitujący.

Artykuł był publikowany w folderze 27 Ogólnopolski Festiwal Kapel i Śpiewaków Ludowych, Kazimierz nad Wisłą 1993, a aktualizowany w 2002 roku.
Zdjęcia pochodzą z albumu Sztuka ludowa w Polsce Ewy Fryś-Pietraszkowej, Anny Kunczyńskiej-Irackiej, Mariana Pokropka, Warszawa 1988.

prof. dr hab. Józef Styk pracuje na Uniwersytecie Marii Curie – Skłodowskiej w Lublinie, gdzie pełni funkcję kierownika Zakładu Socjologii Miasta i Wsi. Jest przewodniczącym Rady Naukowej Stowarzyszenia Twórców Ludowych i redaktorem naczelnym kwartalnika „Twórczość Ludowa”.