Pokolbergowskie badania nad folklorem muzycznym Lubelszczyzny

Muzyka ludowa Lubelszczyzny nie często stawała się przedmiotem zainteresowań naukowych, choć każdy kto się z nią zetknął podkreślał jej wyjątkowe walory. Jako nieodzowny element obrzędów, zwyczajów i życia codziennego wsi zauważana była zarówno przez etnografów, etnologów jak też folklorystów i zbieraczy. Do dzisiaj jednak nie doczekała się systematycznego, całościowego opracowania. Monumentalne dzieło Oskara Kolberga z II połowy XIX wieku jest ciągle jedynym dostępnym materiałem źródłowym dotyczącym tego obszaru.

Spuścizna czasów Kolberga

Wielki etnograf - Oskar Kolberg (1814 - 1890) - materiały z Lubelszczyzny zamieścił aż w pięciu tomach: w dwóch z lubelskiego, dwóch chełmskiego i w jednym poświęconym Mazowszu Leśnemu.¹ Przyczyna tego rozczłonkowania leży w problemach z określeniem obszaru Lubelszczyzny. Współcześnie Lubelszczyzna w dużej części pokrywa się z aktualnymi granicami województwa lubelskiego, ale posiada kilka subregionów -etnograficznych, których wyodrębnienie ma swoje uzasadnienie w różnorodności i swoistości kultury muzycznej. Są to: właściwe Lubelskie z Powiślem, Chełmskie, Zamojskie, Tomaszowskie, Biłgorajskie i Janowskie.²

W roku 1932 Adam Fischer wydał Zarys etnograficzny województwa lubelskiego, będący podsumowaniem i syntezą dotychczasowych prac etnograficznych drukowanych w czasopismach i publikacjach.³ W części poświęconej zagadnieniom tańca i muzyki autor opierał się na materiałach Oskara Kolberga i pracach Kazimierza Moszyńskiego, a więc pochodzących z XIX wieku. W swej charakterystyce przypisał Lubelskiemu dość znaczne walory muzyczne, a na poparcie tego faktu podał zorganizowaną orkiestrę włościańską im. Karola Namysłowskiego w Starym Zamościu. Opisywana tam muzyka lubelska posiada pewne znamiona odrębności, a najbardziej zbliżona jest do muzyki sandomierskiej. Autor podaje typowy repertuar taneczny, informacje o składzie instrumentalnym najczęściej spotykanej "muzyki weselnej", a także, za Karłowiczem, opisuje instrument skrzypcowy zwany "suką". Wspomina też o obecnych jeszcze na odpustach starych "lirakach" śpiewających dawne melodie i grających na lirze.

I poł. XX wieku. Badacze - Pedagodzy -Folkloryści

Na I połowę XX wieku przypada działalność kilku znaczących postaci jak: Walerian Batko (1906 - 1947), Aleksander Bryk (1905 - 1982 ), Jerzy Kolasiński (1906 - ) czy Zbigniew Todys (1909 - 1977). Materiały przez nich zbierane zasadniczo pochodzą z przed II wojny światowej choć często publikowane były znacznie później.

Walerian Batko był nauczycielem, oświatowcem i muzykologiem-folklorystą. W latach 30-tych pracował w wielu placówkach oświatowych Lubelszczyzny, zajmując się jednocześnie folklorem - przede wszystkim lubelską pieśnią ludową i jej muzycznym opracowywaniem. Po ukończeniu seminarium nauczycielskiego w Białymstoku w roku 1927 pracował przez pewien czas w Tomaszowie Lubelskim jako nauczyciel śpiewu. Jego młodszy brat - Jan, również uczył śpiewu, a dodatkowo zajmował się zbieraniem pieśni, które przekazywał Walerianowi.⁴ Po przeniesieniu się do Lublina Walerian Batko współpracował z Tadeuszem Mayznerem i Józefem Chmarą, zamieszczając w wydawanych przez nich śpiewnikach zebrane pieśni. Jan Batko zginął przedwcześnie podczas II wojny światowej. Materiał pieśniowy zbierany w latach 1932 - 35 został wykorzystany przez Józefa Chmarę w zbiorowej publikacji pt.: Lubelska pieśń ludowa.⁵

Walerian Batko zbierał także materiały muzyczne o lubelskim tańcu ludowym, do obrzędów weselnych i zwyczajów dorocznych. Duża ich część posłużyła do wydania Wesela lubelskiego we współudziale z Bronisławem Nyczem i Józefem Chmarą co nastąpiło dopiero w latach 70-tych.⁶ W opracowaniu tegoż widowiska obrzędowego brał udział także Zygmunt Todys - muzyk, nauczyciel i wizytator oświaty. Swoje zainteresowania koncentrował na folklorze Lubelszczyzny, w szczególności okolic Lublina, Krzczonowa i Bychawy, dokumentował pieśni, zabawy, tańce i gry.⁷

Aleksander Bryk także zasłużył się jako oddany nauczyciel, dyrektor szkół muzycznych, a także muzykolog-folklorysta i kompozytor.⁸ Jego szerokie zainteresowania folklorem zaowocowały opracowaniami lubelskich pieśni regionalnych na różne składy chóralne, jak też wykorzystaniem tańców lubelskich w cyklach takich jak: Obrazki lubelskie, Suita lubelska czy Suita biłgorajska. Bryk opublikował też wiele materiałów dotyczących muzyki, pieśni i tańca lubelskiego.⁹ W jednym z artykułów autor wymienia charakterystyczne dla Lubelskiego tańce, opisuje ich specyfikę i okoliczności funkcjonowania, a także podaje właściwy dla omawianego obszaru skład kapel. Przywołuje też największą kapelę przekształconą w orkiestrę włościańską im. Karola Namysłowskiego ze Starego Zamościa.¹⁰

Jerzy Kolasiński był kolejnym badaczem ludowej kultury muzycznej Lubelszczyzny zawodowo zajmującym się nauczaniem. Ten pedagog-muzyk, kompozytor, folklorysta i działacz kulturalny przebywał na Lubelszczyźnie w latach 1935 - 49. Interesował się rękopisami Marii Hemplówny współpracującej z O. Kolbergiem. Prócz działalności kompozytorskiej, w której mieści się szereg opracowań pieśni ludowych na zespoły chóralne i instrumentalne, Kolasiński napisał pierwszy syntetyczny artykuł o folklorze lubelskim pt. Lubelska muzyka ludowa, uzupełniając go informacjami zamieszczanymi w kolejnych dwóch opracowaniach.¹¹

W latach 50-tych i 60-tych ukazało się kilka prac zawierających pieśni ludowe z Podlasia, których zbieraczami byli: Aleksander Oleszczuk, Jarosław Lisakowski i Ludwik Łukaszewski.¹² Pojawiły się także pojedyncze zbiory Jerzego Kolasińskiego, Aleksandra Bryka i Jana Stęszewskiego, uwzględniające repertuar lubelskiej pieśni i piosenki ludowej.¹³

W połowie XX wieku opublikowano przedwojenne, rękopiśmienne zbiory Jana Chorosińskiego, zawierające zapisy melodii instrumentalnych z Powiśla Kieleckiego i Lubelskiego. Niestety bogaty zbiór (ponad 2000 melodii) nie przetrwał w całości zniszczeń wojennych, a publikacja została odtworzona na podstawie nielicznych pozostałości. W kolejnym rozszerzonym wydaniu Chorosiński zamieszcza niezwykle cenną charakterystykę prezentowanego regionu i jego cech etnomuzycznych.¹⁴

II poł. XX wieku. Początek badań zorganizowanych

Momentem zwrotnym w badaniach nad folklorem muzycznym Lubelszczyzny można z pewnością nazwać powojenną, ogólnopolską Akcję Zbierania Folkloru Muzycznego, która objęła swym zasięgiem obszary powiatów: biłgorajskiego, tomaszowskiego, zamojskiego, hrubieszowskiego, krasnostawskiego i lubelskiego.¹⁵ Pokłosiem badań terenowych jest publikacja Jadwigi Sobieskiej będącej (wraz z mężem - Marianem ) główną inicjatorką całej akcji.¹⁶ Celem prac terenowych było uzyskanie orientacji w materiale muzycznym i podjęcie próby jego scharakteryzowania. Sobieska przedstawia specyfikę lubelskiej muzyki ludowej, biorąc pod uwagę stosowane rodzaje metrum, częstość występowania i kształt melodyczno-rytmiczny wybranych tańców, a także określając typowy skład zespołu instrumentalnego wraz z możliwymi modyfikacjami. Badaczka ponadto relacjonuje niezwykłej wagi wydarzenie, jakim było odkrycie śladów "suki" - instrumentu skrzypcowego, na którym grano w XVI wieku techniką paznokciową. To odkrycie stało się przyczynkiem do dalszych badań w zakresie instrumentarium skrzypcowego na ziemiach polskich.¹⁷

Powojenna reaktywacja Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego zaowocowała wydaniem w roku 1961 tomu lubelskiego pod redakcją Anny Czekanowskiej, w części drugiej poświęconemu pieśniom biłgorajskim.¹⁸ Publikacja ta stanowi przyczynek do interpretacji polskiego pogranicza południowo-wschodniego.

Od roku 1951, z chwilą upaństwowienia muzeów, rozpoczęto gromadzenie i odnawianie zniszczonych podczas okupacji hitlerowskiej zbiorów Muzeum Lubelskiego, ale właściwe prace terenowe, mające na celu dokumentowanie, archiwizowanie i opracowywanie materiałów, rozpoczęto dopiero w roku 1969. Prócz badań związanych z realizacją skansenu, prowadzono badania dotyczące kultury duchowej i społecznej. Badania nad folklorem muzycznym poprowadził wówczas Włodzimierz Dębski.

Włodzimierz Sławosz Dębski (1922 - 1998) urodził się we Lwowie, w rodzinie Rosjanki - Anisji Czemiernik i Polaka - Leopolda Dębskiego. Jego lata młodzieńcze przypadły na okres II wojny światowej i wiązały się z tragicznymi wydarzeniami w Kisielinie na Wołyniu. Już tam, w 1939 roku, rozpoczął pracę w charakterze nauczyciela, którą kontynuował po wojnie w wielu szkołach. Jako wieloletni pedagog i dyrektor szkół muzycznych w Wałbrzychu, Kielcach i Lublinie dał się poznać jako nieprzecięty człowiek i wielki erudyta. Prócz pracy dydaktycznej Dębski sam komponował, prowadził świeckie i kościelne chóry i zajmował się dokumentacją muzycznej kultury ludowej, współpracując z Muzeum Wsi Lubelskiej. Przez wiele lat był także współorganizatorem i jurorem Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą. Jego zaangażowanie przejawiało się w żywym zainteresowaniu muzykami i śpiewakami ludowymi, których częstokroć zachęcał do udziału w przesłuchaniach jak też motywował do podejmowania muzykowania. Dzięki jego systematycznej pracy terenowej powstało kilkadziesiąt taśm magnetofonowych dokumentujących repertuar wokalny i kilkanaście zawierających muzykę instrumentalną. Niezwykle cenne okazały się liczne transkrypcje i zapisy partyturowe kapel, jak też informacje zawarte w spisie inwentarzowym.

Badania uniwersyteckie

Początek zorganizowanych działań lubelskich ośrodków uniwersyteckich przypada na lata 60-te i 70-te XX wieku. W roku 1960 w Zakładzie Języka Polskiego UMCS (później Zakład Tekstologii i Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego) pod kier. prof. Leona Kaczmarka rozpoczęto rejestrację gwar Lubelszczyzny. Dalsze prace badawcze prowadził prof. Jerzy Bartmiński, początkowo na potrzeby pracy doktorskiej, później dla kolejnych publikacji o charakterze etnolingwistycznym. W pracach zbierackich uczestniczyli pracownicy UMCS, ale także IS PAN, Muzeum Wsi Lubelskiej oraz od 1991 roku Centrum Kultury i Sztuki Województwa Siedleckiego. Wśród stałych współpracowników znaleźli się: od roku 1973 muzykolog dr Zenon Koter i Włodzimierz Dębski.¹⁹ Pod kierunkiem dr Kotera w Instytucie Wychowania Artystycznego UMCS (obecnie Instytut Muzyki UMCS) w latach 80-tych zaczęły powstawać prace magisterskie z zakresu polskiego folkloru muzycznego. Znaczna ich część przedstawia wyniki badań nad ludową pieśnią i muzyką instrumentalną Lubelszczyzny. Niejednokrotnie stanowią one jedyny trwały ślad obecności śpiewaków, wykonawców, a także ich repertuaru i sposobu funkcjonowania muzyki w danej społeczności.

W Katolickim Uniwersytecie Lubelskim akcję zbierania religijnych pieśni zachowanych w żywej tradycji zapoczątkował w 1970 roku Karol Mrowiec. Początkowa współpraca z prof. Janem Stęszewskim z IS PAN w Warszawie pozwoliła określić metody i techniki pracy, aby pozyskiwane przekazy jak najpełniej charakteryzowały kulturę śpiewów religijnych w badanych środowiskach, a równocześnie, poprzez uniwersalne zasady opracowywania, mogły być porównywane z repertuarem z innych obszarów Polski. Regularne prace terenowe trwały do roku 1981 pod kierunkiem ks. prof. Bolesława Bartkowskiego, później badaniami objęto wybitnych informatorów, grupy etniczne, wyznaniowe, tereny wpływów różnych kultur czy zorganizowane społeczności, a prace te koordynuje do dziś prof. Antoni Zoła. Efektem wieloletnich działań zespołu naukowców IM KUL jest pierwszy tom publikacji o charakterze źródłowym, zawierający polskie śpiewy religijne społeczności katolickich z parafii: Hyżne, Jasienica Rosielna i Skrzyńsko.²⁰ Archiwum Muzyczne Folkloru Religijnego KUL stanowi aktualnie jedyny obszerny zbiór polskich śpiewów religijnych na świecie.

Najnowsze badania - zapowiedź "Nowego Kolberga"

Dotychczasowe badania nad folklorem słownym i muzycznym Lubelszczyzny mają wkrótce zostać zwieńczone wydaniem tomu Lubelskie, jako czwartego tomu serii Polska pieśń i muzyka ludowa, wydawanej pod auspicjami Polskiej Akademii Nauk. Prace nad publikacją trwają z przerwami od ponad 30 lat, a udział w nich wzięło szerokie grono naukowców i pracowników UMCS.

Układ tomu redagowanego przez prof. J. Bartmińskiego obejmować będzie kolejno 6 części:

1 -doroczne pieśni obrzędowe,
2 - rodzinne pieśni obrzędowe,
3 - pieśni związane z dzieckiem (kołysanki, wyliczanki), z pracą, wypasaniem bydła, handlem, pieśni wojenne, żołnierskie, historyczne, religijne,
4 - pieśni powszechne (ballady, pieśni i przyśpiewki zalotne i miłosne, refleksyjne i żartobliwe),
5 - pieśni stanowe, zawodowe, regionalne, etniczne, emigracyjne i różne
. Część ostatnia -6- zawierać będzie zapisy muzyki instrumentalnej, opisy instrumentów muzycznych oraz prezentację kapel i instrumentalistów.

Przygotowywana publikacja ma charakter źródłowy i będzie zawierać zapisy repertuaru wokalnego i instrumentalnego od lat 50-tych XX wieku aż po te poczynione w pierwszym dziesięcioleciu wieku XXI. Tom poświęcony muzyce Lubelszczyzny ma szansę odpowiedzieć na ogromne zapotrzebowanie środowisk: naukowego, artystycznego (kompozytorskiego i folkowego), kulturoznawców i regionalistów na aktualne źródło wiedzy o ludowej kulturze muzycznej tego regionu. W dalszej perspektywie planowane jest systematyczne opracowywanie prezentowanego materiału dla potrzeb określonych specjalności badających kulturę ludową.

Autorka jest etnomuzykologiem, adiuntkem w Instytucie Muzyki Wydziału Artystycznego UMCS

Przypisy:

¹ LUD. Seria XVI. Lubelskie. Część I. Kraków 1883; LUD. Seria XVII. Lubelskie. Część II. Kraków 1884; Chełmskie. Tom I. Kraków 1890; Chełmskie. Tom II. Kraków 1891; Mazowsze. Tom III. Mazowsze Leśne. Kraków 1887.
² Por. J. Bartmiński, M. Baliszewska, A. Szewczuk-Czech, Lubelskie nr 3, w: Muzyka ródeł. Kolekcja muzyki ludowej Polskiego Radia, Warszawa 1997, [CD].
³ A. Fischer, Zarys etnograficzny województwa lubelskiego, w: Monografia statystyczno-gospodarcza województwa lubelskiego, t.1, Lublin 1932, s.325-370.
⁴ Na podstawie relacji Tadeusza Urbanowicza - emerytowanego nauczyciela Szkoły Podstawowej nr 2 w Tomaszowie Lubelskim. Według niego działalność Jana Batki w Tomaszowie Lubelskim przypadała na okres przed II wojną świat.; za: B. Zapalski, Kapela ludowa Bednarzy z Nowej Wsi przy Gminnym Ośrodku Kultury w Podhorcach woj. zamojskie - historia, instrumentarium, repertuar, Kielce 1978, Praca magisterska pod kierunkiem prof. Tadeusza Machla, WSP Kielce, s. 19.
⁵ J. Chmara, Lubelska pieśń ludowa, Warszawa-Lwów 1937.
⁶ Pieśni z wesela lubelskiego zapisane były przez W. Batko w latach 1930-32 na terenie powiatu lubelskiego, części bychawskiego, krasnostawskiego i lubartowskiego; zob. W. Batko, B. Nycz, J. Chmara, Wesele lubelskie, Lublin 1973, s. 137.
⁷ Na podstawie wywiadu z córką z. Todysa - Ryszardą Todys-Płonką z dn. 10.10.2009.
⁸ T. Wach, Bryk Aleksander, w: Słownik biograficzny miasta Lublina, T. Radzik, J. Skarbek, A. Witusik (red.), t.1, Lublin 1993, s. 44.
⁹ A. Bryk, 10 pieśni ludowych, Lublin 1954; A. Bryk, S. Leszczyński, Pieśni i tańce lubelskie, Lublin 1970.
¹⁰ A. Bryk, O muzyce ludowej, Kalendarz Lubelski 1958; dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XX wieku ukazała się publikacja poświęcona zamojskiej orkiestrze; zob. A. Bryk, J. Bryk-Kaliszuk, Karol Namysłowski i jego orkiestra, Lublin 1992.
¹¹ J. Kolasiński, Lubelska muzyka ludowa, Poradnik Muzyczny R. IV: 1950, nr 5, s. 13-16; Lubelska muzyka ludowa ,Kamena 1953, nr 4; W Lubelszczyźnie, Radio i Świat 1949, nr 19.
¹² Zob. J. Lisakowski, Piosenki z Podlasia, Kraków 1956; L. Łukaszewski, A. Oleszczuk, Piosenki ludowe z Podlasia, Kraków 1957; A. Oleszczuk, Piosenki ludowe z Podlasia, Kraków 1958.
¹³ Zob. J. Kolasiński, Lubelskie pieśni ludowe, Kraków 1961; J. Stęszewski 1955, A. Bryk, 10 pieśni ludowych, Lublin 1954.
¹⁴ J. Chorosiński, Melodie taneczne Powiśla, Kraków 1949; por. wyd. II rozszerzone, Kraków 1953.
¹⁵ W ich wyniku udało się nagrać 955 melodii, które aktualnie są dostępne dzięki przeprowadzonej przez IS PAN digitalizacji zbiorów fonograficznych i powstaniu elektronicznej bazy danych zawartości Zbiorów Fonograficznych; zob. Jackowski Jacek, Najstarsze nagrania polskiej muzyki ludowej, Gadki z Chatki 2008, nr 3, s. 6-15.
¹⁶ J. Sobieska, Folklor muzyczny w Rzeszowskiem i Lubelskiem, Muzyka 1951 nr 5/6, s. 29-48; badania prowadzone były przez Państwowy Instytut Sztuki we współpracy z Polskim Radiem w latach 1950-1954.
¹⁷ Por. E. Dahlig-Turek, Ludowe instrumenty skrzypcowe w Polsce, Warszawa 2001, IS PAN.
¹⁸ A. Czekanowska, Pieśni Biłgorajskie, w: Prace i Materiały Etnograficzne t. 18, cz. 2, Wrocław 1961.
¹⁹ Od roku 1956 Zenon Koter prowadził badania nad repertuarem weselnym Lubelszczyzny, a także brał udział w eksploracjach terenowych prowadzonych przez Mariana Sobieskiego (Kujawy, Kurpie) i Annę Czekanowską (Tomaszów Lubelski)
²⁰ Polskie śpiewy religijne społeczności katolickich. Studia i materiały, t. 1, pod red. B. Bartkowskiego, Lublin 1990.