Muzyka ludowa, folk i world music w Czechach

Republika Czeska dzieli się na trzy historyczne prowincje - Czechy (Bohemia) na zachodzie, Morawy na wschodzie oraz Śląsk na północnym wschodzie. Czechy należą do zachodnioeuropejskiego typu muzyki ludowej, podczas gdy Morawy tworzą europejskie przejście między stylem zachodnim, a wschodnim - na zachodzie pokrewnym muzyce czeskiej i niemieckiej, na wschodzie zaś związanym ze Słowacją, Węgrami oraz Ukrainą.

Z historii

Czeska i morawska muzyka ludowa sięgają średniowiecza. Morawska była prawdopodobnie przez długi czas podobna do czeskiej, a do zmian doszło wraz z nadejściem - po łuku karpackim - Wołochów ze Wschodu. Wpływ na kulturę ludową tych ziem wywarły także najazdy Turków i Tatarów, migracje ludności w kierunku Węgier oraz napływ innych grup. Dlatego morawska kultura ludowa jest bardziej heterogenna, wielobarwna, niż czeska, w której dominowały dwa narody - Czesi i Niemcy.

Od początku XIX wieku kulturę ludową zaliczano do głównych atrybutów odrodzenia narodowego Słowian w Monarchii Austro-Węgierskiej. Niemal wszyscy wielcy kompozytorzy czescy końca drugiej połowy XIX wieku oraz pierwszej połowy XX wieku byli bezpośrednio zainspirowani muzyką czeską i morawską.

W pierwszej połowie XIX wieku rozpoczęto intensywne zbieranie pieśni i folkloru muzycznego wśród ludności wiejskiej - nosiciela języka i tradycji. Z ówczesnych, jak i późniejszych zbiorów pieśni, do dzisiaj czerpią muzycy ludowi jako z podstawowego i bogatego repertuarowo źródła. Na Morawach zbiory pieśni obok ustnego przekazu są najważniejszą podstawą ciągle żywej i dynamicznej tradycji zespołów wiejskich. Po pełnych zapału (i do pewnego stopnia naiwnych) początkach zbierania folkloru doszło do wypracowania badawczych metod naukowych. Na przełomie stuleci Leoš Janáček położył podwaliny nowoczesnej etnomuzykologii na ziemiach czeskich.

Wiek XX był okresem wielkich przemian - z jednej strony obumierania pieśni ludowej wraz z jej autentycznym kontekstem (spontanicznego śpiewu przy pracy czy odpoczynku), z drugiej zaś strony odrodzenia i szybkiego rozwoju muzyki ludowej w formie koncertowej i rozrywkowej - folkloryzmu. Pierwszym ważnym impulsem dla tego drugiego kierunku było utworzenie w Pradze w 1895 roku wystawy "Národopisné výstavy českoslovanské", która zainicjowała zrzeszanie się miłośników muzyki ludowej, organizowanie festiwali oraz innych inicjatyw folklorystycznych (do dziś na samych Morawach odbywa się rocznie kilkadziesiąt tego typu imprez).

Spontaniczny rozwój ruchu folklorystycznego był na rękę reżimowi komunistycznemu. Muzyka ta stała się atrybutem ludowej socjalistycznej kultury. Poprzez jej wspieranie w latach 50. i 60. (finansowanie zespołów folklorystycznych i orkiestr) państwo dążyło do stworzenia nowego standardu muzyki popularnej, odpornej na wpływy Zachodu. Na początku lat 50. doskonałym wzorem dla tego nurtu były zespoły sowieckie. Liczne zespoły folklorystyczne oraz orkiestry były wysyłane na występy zagraniczne jako reprezentanci kultury socjalistycznej. Pozytywną stroną tego systemu była piecza nad zachowaniem muzyki ludowej - również w tej niezdeformowanej postaci, w czym wielką rolę odegrała rozgłośnia czechosłowacka. W jej archiwach, dzięki szeregowi pełnych zapału i kompetencji redaktorów, zachował się bogaty oraz cenny materiał dokumentujący muzykę tradycyjną.

Stopniowo odgórnie wspierany folkloryzm stał się przeżytkiem i stracił wewnętrzny pęd. Od lat 60. (okresu społecznej liberalizacji i demokratyzacji) obserwuje się "oddolny" fenomen - przenikanie jazzu i rock and rolla do muzyki popularnej, a przede wszystkim, będące tego następstwem, powstanie ruchu folkowego, w którym muzykę ludową zaczęto traktować jako źródło inspiracji.

W latach 70. i 80. istniały już obok siebie dwa prądy zajmujące się muzyką ludową - pierwszy, oficjalnie wspierany, kładący nacisk na profesjonalizm, komponowanie oraz aranżowanie (jak radiowe orkiestry Broln w Brnie i Olun w Bratysławie) oraz drugi, polegający na powrocie do autentyzmu w przekazie oraz poszukiwaniu nowych indywidualnych sposobów interpretacyjnego podejścia do oryginalnego ludowego materiału. To drugie podejście niejednokrotnie było wyrazem nonkonformizmu wobec totalitarnego państwa i ostatecznie po "aksamitnej rewolucji" w 1989 roku zaczęło przeważać.

Czechy

Żywą tradycyjną muzykę ludową można dziś odnaleźć już tylko w regionie Chodsko. Wyjątkowość tego regionu na południowym zachodzie kraju była widoczna już przed stu laty. Wówczas pewien zbieracz pieśni ludowych, który żalił się, że w Czechach "dzisiaj usłyszymy już tylko zachrypniętych pijaków albo szkolną pieśń, która utkwiła w głowie podrosłej dziewczynie" właśnie w chodskich wsiach zmienił tę opinię. Region ten może pochwalić się bogatym repertuarem pieśniowym, wartym uwagi wielogłosowym stylem instrumentalistów zrzeszonych w malé selské muzice (dudy, klarnet, skrzypce) oraz swoistym charakterem tańca ze zmiennym taktem.

Obawy o tradycyjną muzykę ludową, istniejące od lat 60. XIX wieku, a wywołane pojawieniem się harmonii guzikowej, a także instrumentów dętych i smyczkowych, spowodowały cały szereg działań "ratowniczych" - jeszcze w XIX wieku na szeroką skalę zaczęto zbierać pieśni ludowe. W 1909 roku dokonano pierwszych wyjątkowych dźwiękowych nagrań tradycyjnej dudziarskiej kapeli z Chodska oraz misternej solowej gry dudziarza Františka Kopšíka z Soběslavi.

Morawy

W ciągu XIX oraz pierwszej połowy XX wieku zostały opracowane najważniejsze zbiory, które dają reprezentatywny obraz morawskich pieśni ludowych. Obok śpiewu, który nagrywał Leoš Janáček wraz ze współpracownikami w pierwszym dziesięcioleciu XX wieku, już w XIX wieku ukształtowało się kilka typów formacji instrumentalnych w poszczególnych regionach: 1) muzyka grana na gajdach (gajdy bądź gajdy ze skrzypcami); 2) muzyka "hudecka" (instrumenty smyczkowe, później najczęściej dwoje skrzypiec, altówka oraz bas, niekiedy z towarzyszeniem klarnetu); 3) muzyka cymbałowa (małe przenośne cymbały, skrzypce, klarnet, bas, niekiedy również inne instrumenty smyczkowe), która stopniowo stała się najbardziej powszechna. Małe cymbały zostały w ciągu XX wieku wyparte przez ich większy węgierski odpowiednik.

Pod koniec XIX wieku zaczęto używać na wsi coraz więcej instrumentów dętych, najpierw w kombinacji z instrumentami smyczkowymi. W pierwszej połowie lat 30. XX wieku samodzielne składy dęte - przez wprowadzanie kompozytorskiego, tanecznego repertuaru - spowodowały niemal całkowity zanik oryginalnej, autentycznej muzyki cymbałowej. Na szczęście jednak doszło do odrodzenia tego gatunku muzycznego w ciągu ostatnich sześćdziesięciu lat. Nawet, gdy na południowomorawskiej wsi koegzystują obok siebie muzyka cymbałowa oraz dęta, to właśnie pierwsza z nich uważana jest za nosicielkę autentycznej morawskiej tradycji muzycznej.

Wszystko, co do tej pory powiedziano, dotyczy przede wszystkim witalnych muzycznie południowo-wschodnich Moraw (ziem na południe i wschód od Brna oraz wzdłuż granicy ze Słowacją), podczas gdy w północnych Morawach tradycje muzyki ludowej (wykazujące rysy zachodniej, czeskiej tradycji) już nie są zbyt żywe. Kultura muzyczna południowo-wschodnich Moraw jest pokrewna kulturze słowackiej i węgierskiej. Ta część dzieli się na kilka regionów etnograficznych, które różnią się od siebie pod względem strojów, zwyczajów oraz typowych pieśni i tańców. Do najbardziej znanych należą Podluží (okolice miasta Břeclav), Strážnicko (Strážnice i okolice), Kyjovsko (Kyjov i okolice), hradišské Dolňácko (Uherské Hradiště i okolice), Uherskobrodsko (Uherský Brod oraz przyległa cześć morawsko-słowackiego pogranicza), Valašsko (rejon miast Valašské Meziříčí, Rožnov, Valašské Klobouky).

Najbardziej interesującym jest Horňácko - maleńki region między miastem Veseli nad Morawą i granicą słowacką. Jego centrum jest Velka nad Velicką, gdzie każdego roku odbywa się jeden z najlepszych festiwali muzyki ludowej "Horňácke slavnosti". Ten region szczególnie lubił Leoš Janáček. Często jeździł do Velkiej, zbierał tam pieśni i zapisywał surową, nieuczesaną grę miejscowych muzykantów, jaka w pewnym stopniu przetrwała do dzisiaj.

Ponieważ morawska muzyka ludowa jest oparta bardziej na wyrazistych wykonaniach śpiewaczych, niż muzycznej wirtuozerii (czym różni się między innymi od rumuńskiej), każda kapela ma zazwyczaj dobrych solowych śpiewaków oraz chóry.

***

Muzyka ludowa zainspirowała artystów innych gatunków muzycznych. Oryginalny poprockowy wokalista, gitarzysta i kompozytor Petr Ulrych wraz z wokalistką Hanną Ulrych oraz zespołem Javory (obecnie również z doskonałym cymbalistą Daliborem Štruncem) już od dwudziestu lat wykorzystuje pieśń ludową wraz z jej poetyką w swoich muzycznych eksperymentach. Wiele w tej dziedzinie rozwinęło się w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Cymbalista Dalibor Strunc prowadzi zespół Cimbal Classic, który oscyluje między folkiem, muzyką poważną oraz swingiem. Skrzypek Jiří Pavlica oprócz zespołu Hradišan występuje również z grupą Ad Libitum Moravia obok jazzowego pianisty Emila Viklickiego oraz cymbalistki i śpiewaczki Zuzany Lapčíkovej. Morawski folk-rock reprezentują zespoły Ag Flek i Fleret. Poza wspomnianym Ulrychem największą osobistością ostatnich lat jest śpiewak i gitarzysta Vlasta Redl, pierwotnie członek zespołu, który nagrał niezwykłe opracowanie ballad ludowych wraz ze słowacką wokalistką Zuzanną Homolovą. Na pograniczu wschodnioeuropejskiej muzyki ludowej, muzyki klezmerskiej, swingu, bluegrassu oraz nowoczesnej muzyki akustycznej porusza się zespół Teagrass.