Słownik gwar Lubelszczyzny autorstwa prof. Haliny Pelcowej to opracowanie, którego przedmiotem są gwary regionu zróżnicowanego kulturowo. Język stanowi świadectwo jego przeszłości osadniczej, historycznej czy wyznaniowej.
Niestety gwarom Lubelskiego grozi obecnie całkowity zanik z powodu zerwania językowej ciągłości pokoleniowej. Wartość słownika, wciąż wzbogacającego się o kolejne tomy, jest więc nie do przecenienia. Publikacja pozwala niemalże w ostatniej chwili ochronić od zapomnienia niematerialne dziedzictwo językowo-kulturowe Lubelszczyzny.
Słownik ukazuje się od 2012 r., kiedy wydano tom I – Rolnictwo: narzędzia rolnicze, prace polowe, zbiór i obróbka zbóż. Kolejno ukazały się: tom II – Rolnictwo: transport wiejski, rośliny okopowe i paszowe, gleby i rodzaje pól, uprawa lnu i konopi, zbiór siana (2014), tom III – Świat zwierząt (2015), tom IV – Sad i ogród warzywny. Budownictwo i przestrzeń podwórza (2016), tom V – Świat roślin (2017). Obecnie trwają prace nad kolejnymi częściami. Układ słownika, w całości podzielonego na trzynaście obszernych działów tematycznych, pozwala uporządkować bogaty materiał gwarowy według kryterium semantycznego i zrekonstruować językowy obraz rzeczywistości wiejskiej.
Jak można zauważyć, słownik ma układ tematyczny. Jest to rozwiązanie korzystniejsze w przypadku opracowań leksykograficznych, które mają służyć także jako leksykon kultury regionu. Układ taki sprzyja zachowaniu otwartej struktury słownika, w którym każdy tom stanowi odrębne, samodzielne opracowanie leksyki gwarowej z poszczególnych pól semantycznych i pozwala czytelnikowi swobodnie poruszać się po interesujących go dziedzinach kultury materialnej i niematerialnej Lubelszczyzny, a jednocześnie widzieć ją jako spójny system znaczeń.
Zamiarem Autorki jest nie tylko udokumentowanie słownictwa i jego interpretacja, ale także ukazanie dynamiki i kierunku zmian dokonujących się w gwarach. Dlatego też oprócz słownictwa typowo gwarowego odnotowywane są w słowniku wyrazy ogólnopolskie, obecne w mowie mieszkańców wsi Lubelszczyzny. Pozwala to utrwalić holistyczny obraz języka regionu.
Tak szeroko zakreślony cel opracowania wymagał wykorzystania specyficznych narzędzi opisu. Autorka zastosowała nowatorską strukturę hasła słownikowego, złożonego z siedmiu elementów, które ukazują opisywane pojęcia w sposób możliwie najpełniejszy. Artykuł hasłowy składa się z siedmiu komponentów: 1. wyrazu hasłowego, opatrzonego definicją realnoznaczeniową; 2. fotografii, ilustrującej zwłaszcza hasła trudne i nieznane czytelnikowi spoza kręgu użytkowników gwar; 3. kontekstów poświadczających występowanie i użycie wyrazu; 4. źródła udokumentowania wyrazu; 5. geografii słowa, szczegółowej lub uogólnionej, przedstawionej także za pomocą mapy językowej; 6. wariantów fonetycznych i nietypowych form fleksyjnych dotyczących wyrazu hasłowego; 7. odwołania do synonimów i heteronimów występujących w regionie.
Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na trzy elementy tej struktury, które decydują o wielkiej wartości słownika. Po pierwsze dzięki niezwykle bogatej bazie materiałowej, gromadzonej od ponad trzydziestu lat, Autorce udało się zbudować gęstą siatkę punktów i wybrać reprezentatywną próbę stu czterdziestu czterech miejscowości regionu dla zilustrowania geografii słów. Prezentowana jest ona na dołączonych do słownika mapach. To decyduje, że opracowanie pełni także rolę atlasu gwarowego.
Drugim szczególnie istotnym walorem słownika są konteksty, inaczej cytaty, dokumentujące użycie danego słowa. Autorka oddaje w nich głos mieszkańcom lubelskich wsi. Zostały one dobrane w taki sposób, by ukazywać wartościowanie poszczególnych elementów rzeczywistości wiejskiej oraz tempo zmian i stosunek, jaki mają do nich mieszkańcy wsi. Przywołują informacje o dawnych zwyczajach, obrzędach i wierzeniach. Dowiemy się z nich na przykład, że kukanie zezuli, czyli kukułki, usłyszymy od wczesnej wiosny do Pietra i Pawła, ale nie później, bo według wierzeń po tym czasie zamienia się ona w jastrzębia. Cytaty stanowią zatem cenne źródło informacji nie tylko dla językoznawców, ale także dla kulturoznawców, folklorystów, tych wszystkich, którym bliska jest kultura tradycyjna. Warto zaznaczyć, że w kontekstach wykorzystano prostszy w odbiorze zapis ortograficzny z uwzględnieniem właściwości gwarowych, nie zaś fonetyczny. Rozwiązanie takie nadaje słownikowi charakter opracowania nie tylko naukowego, ale również praktycznego, mogącego stanowić podstawę szkolnej edukacji regionalnej i promocji dziedzictwa językowo-kulturowego Lubelszczyzny.
Trzecim elementem wyróżniającym słownik są barwne fotografie ilustrujące słowa często już dziś nieznane, zapomniane lub wymagające zobrazowania. Jest to z pewnością walor, który poszerza grono odbiorców o osoby nieposiadające przygotowania dialektologicznego czy etnograficznego.
Publikacja wypełnia lukę w opracowaniach językowo-kulturowego dziedzictwa niematerialnego, wśród których brakowało dotychczas słownika i atlasu gwarowego Lubelszczyzny. Trzeba było na nie czekać kilkadziesiąt lat. Słownik gwar Lubelszczyzny, pełniący zarazem funkcję leksykonu kultury regionu, będzie pomocnym i inspirującym opracowaniem nie tylko dla naukowców zajmujących się badaniami języka i kultury, ale także dla członków towarzystw regionalnych, pracowników instytucji kulturalnych oraz nauczycieli i uczniów zainteresowanych treściami regionalnymi. Tak pomyślany słownik stanowi wartościowy dokument oraz przewodnik po językowym i kulturowym dziedzictwie Lubelszczyzny. W dobie galopującej globalizacji i unifikacji kulturowej Słownik gwar Lubelszczyzny jest niezwykle cennym źródłem wiedzy o tym, co stanowiło o specyfice tożsamości regionalnej mieszkańców Lubelskiego.
Ilona Gumowska-Grochot
Instytut Filologii Polskiej UMCS, Fundacja „Muzyka Kresów”, laureatka I nagrody na 49. Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu Dolnym w kategorii folklor – kontynuacja.
Halina Pelcowa, Słownik gwar Lubelszczyzny, 5 t.; Wydawnictwo UMCS, Lublin 2012–2017
Słownik gwar Lubelszczyzny autorstwa prof. Haliny Pelcowej to opracowanie, którego przedmiotem są gwary regionu zróżnicowanego kulturowo. Język stanowi świadectwo jego przeszłości osadniczej, historycznej czy wyznaniowej.