Kresowe mitologie

Kresy to w kulturze polskiej pojęcie zmitologizowane, wiązane z dyskursem wspomnieniowym i sentymentalnymi powrotami do kraju dzieciństwa. Jakie są jego korzenie?

 

Damian Gocół

 

Obecnie słowo Kresy kojarzone jest przede wszystkim z obszarem dawnych polskich ziem wschodnich. Kresy Wschodnie są definiowane jako ‘wschodnia część dawnej Polski’. Natomiast zapisywane małą literą kresy są rozumiane jako ‘pogranicze’, jednak i ta nazwa odnosi się zwłaszcza do ‘dawnego polskiego pogranicza wschodniego’ⁱ.

Pod względem historycznym słowo to uległo ewolucji, a jego znaczenie podlegało licznym zmianom. Według Wiesława Borysia leksem kres (dawniej i dialektach też krys), funkcjonujący w polszczyźnie od XV wieku, wywodzi się od śrdniem. krēs lub śrwniem. kreiz ‘krąg, koło, linia kolista, obszar określony linią kolistą, okręg’ (stąd też niem. Kreis ‘koło, obwód, obręb, powiat’)ⁱⁱ. Wyraz ten, także w liczbie mnogiej kresy, jeszcze na gruncie staropolskim zaczął być łączony ze wschodnią linią graniczną. W tym ujęciu chodziło o dawną sieć czatowni wojskowych położonych wzdłuż Dniepru i Dniestru. Zdaniem Katarzyny Sicińskiej doszło tu do skrzyżowania znaczeń wyrazów kres i kresa. Drugi z nich odnosił się do pogranicznych stanic wojskowych, ale także do rotacyjnej służby w tych miejscachⁱⁱⁱ. Placówki te służyły nie tylko za obiekty wojskowe i strażnice graniczne, ale także instytucje pocztowe. Przykłady użycia tego słowa daje Zygmunt Gloger: „»Ułożono kresy do przesyłania korespondencyi przez wieś Zubkowicze«, pisze Ochocki. »Bardzo prędko przez królewskie kresy przyszła odpowiedź« (Kraszewski)”^iv. Owa kresa, podobnie jak kres, jest pożyczką niemiecką od śrwniem., śrdniem. kritz ‘kreska linia’^v. Taka etymologia uwiarygadnia rozważania Glogera, który nazwę posterunków granicznych wywodził od cyklicznej służby w nich: „jak komu wypadała kreska, kresa [wyróżn. DG]”^vi. Ten sam autor twierdził, że wspomniana służba nazywana kresową przyczyniła się do przeniesienia znaczenia kresów z linii granicznej na pograniczne terytoria^vii.

Do języka literackiego kresy trafiły stosunkowo późno, gdyż jak się przyjmuje, dopiero za sprawą Wincentego Pola, który w znaczeniu ‘czaty graniczne’ użył tego słowa w poemacie Mohort (wyd. 1854). Autor ten powiązał je z „etosem rycerskim”, treściami militarnymi i emocjonalnymi^viii. Ekspansja terytorialnego znaczenia kresów przypadła dopiero na przełom XIX i XX wieku. Zdaniem Katarzyny Sicińskiej to, do jakiego obszaru odnosiła się ta nazwa, ulegało znacznym zmianom. W dobie staropolskiej łączona była głównie z terenami naddnieprzańskimi i naddniestrzańskimi, Podolem, Ukrainą, Dzikimi Polami. W okresie porozbiorowym zaczęto ją odnosić do tych ziem zaboru rosyjskiego, które nie weszły w skład Królestwa Polskiego. W dwudziestoleciu międzywojennym Kresami zaczęto nazywać ziemie wschodnie w granicach II Rzeczypospolitej^ix. Na ten okres przypada największy rozwój kresowej konceptosfery. Na wschodzie kraju znajdują się wówczas istotne ośrodki polskiej kultury, jak Lwów czy Wilno. Ówczesny stosunek do roli tych ziem dobrze oddają słowa Józefa Piłsudskiego: „Polska to obwarzanek: kresy urodzajne, centrum – nic”^x.

Dziś Kresy łączone są głównie z dawnymi ziemiami polskimi na wschodzie. Dużo rzadziej używane jest sfomułowanie Kresy Zachodnie, w XIX wieku łączone z obszarami zaboru pruskiego, które znalazły się poza granicami Królestwa Polskiego. Potem ich zasięg terytorialny rozszerzano na Śląsk, Pomorze Szczecińskie i Słupskie^xi. Dużo rzadziej Kresami Południowymi nazywane były Spisz, Orawa i Zaolzie^xii.

Bez względu na to, do jakiego obszaru pogranicznego odnoszone jest słowo Kresy, zawsze łączone jest ono z jakimś polskim centrum państwowym lub narodowym. Sprawia to, że ich znaczenie ma aspekt silnie etnocentryczny. Z tego powodu słowo to raczej nie jest używane przez mieszkańców krajów graniczących z Polską na wschodzie. Postrzegane jest tam bowiem jako polonocentryczne i rewizjonistyczne^xiii. Badania wykazały, że słowo Kresy nie jest właściwie używane także przez Polaków zamieszkujących Litwę, którzy uważają je za określenie pejoratywne^xiv. Takie podejście nie powinno dziwić, jeśli weźmie się pod uwagę perspektywę litewską. Pojęcie Kresów ściśle wiąże się z relacją centrum-peryferia^xv. Zdaniem

Rūstisa Kamuntavičiusa budowanie litewskiej tożsamości w opozycji do polskości wynika stąd, że w polskiej wizji przeszłości Litwa funkcjonuje na pograniczu polskiej cywilizacji^xvi.

Określenie Kresy, jako budzące kontrowersje^xvii, zastępowane jest często terminem pogranicze. Są one wyrazami bliskoznacznymi, które w wielu kontekstach mogą występować zamiennie. Wyjątkiem są prace mające na celu rekonstrukcję polskiej konceptosfery. Kresy są bowiem jednym z ważniejszych polskich kulturemów, czyli semantycznych korelatów przedmiotów i nazw, które służą samoidentyfikacji społeczności^xviii.

W polskim dyskursie Kresy widziane są przede wszystkim retrospektywnie. Mają odniesienie historyczno-przestrzenne i ujawniają się głównie w tekstach wspomnieniowych, akcentujących tęsknotę za miejscem pochodzenia. W relacjach kresowych ujawnia się mit arkadyjski. Opisywane są jako miejsce pokojowego współżycia wielu narodów i religii, idealizowane i gloryfikowane, przedstawiane jako swoisty raj utracony. Akcentowana jest ich polskość, szczególnie ważna rola polskiego domu/dworu jako centrum kresowej kultury, edukacji, miejsce przekazywania języka, wiedzy i kształtowania tożsamości. Mit kresowy wiąże się też z podkreślaniem udziału w walkach narodowowyzwoleńczych, szczególnie w powstaniu styczniowym. Mimo że te aspekty tworzą swoiste dominanty polskiego dyskursu kresowego, to w wielu relacjach wspomnieniowych stereotypy te zostają przełamane. Zwraca się wtedy uwagę np. na złożoność relacji narodowych i religijnych, trudności życiowe, nierówności ekonomiczne czy wojenne tragedie^xix. Badania Wiktora Pietrzaka wykazały, że mitologizacja Kresów ma miejsce również w prasie mniejszości polskiej na Ukrainie, gdzie dominuje wizerunek Polaka jako dobrego gospodarza, krzewiciela kultury i cywilizacji^xx.

Da się dostrzec pewne analogie między polskim kulturemem Kresów a niemieckimi relacjami wspomnieniowymi o dawnych ziemiach wschodnich. Oba ujęcia mają charakter przede wszystkim historyczny, silnie nacechowany nostalgią i sentymentalizmem^xxi. W literaturze polskiej obok koncepcji „wygnańca” wspominającego ziemie pochodzenia (np. Czesław Miłosz, Andrzej Stasiuk) pojawia się koncepcja „osadnika” budującego nową tożsamość na tzw. Ziemiach Odzyskanych (Stefan Chwin, Paweł Huelle)^xxii.

Podkreślić należy, że ogromny wkład w budowanie tzw. ziem kresowych mieli przedstawiciele różnych grup etnicznych je zamieszkujących. Trzeba pamiętać, że etnocentryczne widzenie tego obszaru pojawiło się dość późno, jak i sama współczesna koncepcja narodu. Przez wiele wieków społeczność wschodnich obszarów dawnej Rzeczypospolitej była tworzona głównie przez ludzi „tutejszych”, dzielących dole i niedole codziennego życia, choć posługujących się różnymi językami i modlących się w różnych świątyniach. To przenikanie się wielu kultur dało początek specyficznemu i bogatemu folklorowi Kresów.

W tym roku w kolejnych numerach publikować będziemy cykl tekstów poświęconych różnym aspektom tego zagadnienia. Obok tekstów popularnonaukowych i wywiadów na łamach „Pisma Folkowego” będzie można znaleźć także opowieści wspomnieniowe, publikowane we współpracy z Radiem Lublin. Zapraszamy do lektury.

 

Damian Gocół