Jak chorobę "zaszeptać", czyli magiczne rytuały w medycynie ludowej

Od niepamiętnych czasów człowiek łączył wszelkie schorzenia z efektami działania demonów, czarownic, diabłów, które w sposób niewytłumaczalny dla prostych ludzi zsyłały na nich chorobę. Brak odpowiedniej opieki medycznej oraz katastrofalny stan higieny sprawiały, że ludność (zamieszkująca najczęściej tereny wiejskie) w walce z chorobami opierała się na lecznictwie domowym. W terapii stosowanej w obejściach leczono pospolite schorzenia, uznawane za uleczalne. Kiedy najprostsze sposoby nie pomagały, wierzono, że choroba pochodzi z zaczarowania lub jest karą za popełnione winy i grzechy, potrzebna była wtedy pomoc „specjalisty”.

„Specjalistami” mogącymi pomóc w niewytłumaczalnej chorobie byli wiejscy znachorzy, którzy będąc dobrymi psychologami znającymi się na leczniczej mocy ziół, zaklęciach, siłą sugestii oraz modlitwą pomagali przezwyciężyć choroby i dolegliwości. Wśród wiejskich znachorów z czasem rozwinęły się specyficzne „specjalizacje”, które zaspokajały wszelkie potrzeby związane z ludowym lecznictwem.

Na szczycie hierarchii stali guślarze, zwani też „wróżami”, obdarzeni zaufaniem i szacunkiem chłopów. Zajmowali się odprawianiem guseł, czarów oraz zażegnywaniem i zamawianiem wszelkich chorób. Tuż po guślarzach w hierarchii plasowali się owczarze, zajmujący się leczeniem ludzi i zwierząt. Posługiwali się różnymi formami zażegnywań, aby odpędzić burzę, zawieję, wichry, deszcz, pioruny, wściekliznę od zwierząt. W gronie wiejskich medyków znajdowali się również zielarze – leczący różnego rodzaju naparami i mieszankami ziół, akuszerki zajmujące się odbieraniem porodów i kobiecymi chorobami oraz domorośli dentyści i chirurdzy. W otoczeniu wymienionych znawców technik medycznych zaszczytne miejsce zajmowały szeptuchy.

Szeptuchy były to osoby zajmujące się leczeniem różnego rodzaju chorób i odczynianiem uroków. Nazwa szeptucha wzięła się od kobiet szepczących modlitwy i zaklęcia podczas magicznych rytuałów. Szeptuchy – w zależności od regionu – nazwane były także wiedźmami, babkami, starymi, czarownicami, zamawiaczkami lub wróżbitkami. Schorzenia, z którymi potrafiły sobie poradzić zamawiaczki są wszelakiego rodzaju. W czasie rytuałów dominował pierwiastek magiczno-religiny, połączony ze stosowaniem siły sugestii i ziołolecznictwa.

W dalszej części artykułu postaram się nieco przybliżyć działalność wiejskich znachorów, podając sposoby leczenia niektórych dolegliwości:

Białko należało wylewać do wody przez witki brzozowe (często zawinięte w pierścień, bądź ułożone na krzyż), do trzeciego razu. Białko wlewali do pół szklanki wody i pokazywała się taka szpila, czynność należało powtórzyć trzy razy, a następnie wodę wylać na rozstajne drogi.

Poza „leczeniem” różnych schorzeń, szeptuchy zajmowały się także odczynianiem uroków. Uroki rzucali najczęściej „obcy” z „nieludzkim poglądem”, czyli „złym spojrzeniem”. Zgodnie z wierzeniami dreszcze i nagłe bóle żołądka pochodziły zwykle „od urzeku”. Aby je zażegnać szeptucha wyciągała z ognia trzy żarzące się węgielki, odmawiała nad nimi tajemnicze zaklęcia i wrzucała pojedynczo do kubka z wodą. Potem wodą tą obmywała twarz pacjenta „od lewego do prawego” ucha „do trzeciego razu”, dając choremu do picia trzy razy tę wodę. Po zakończeniu zabiegu resztę wody z węgielkami wylewała do pieca w ogień i szybko stawiała kubek do góry dnem.

W czasie zażegnywania uroków stosowane były specjalne formułki magiczne mające pomóc w odczynieniu:

Po wymówieniu ostatniego wersu szeptucha przed oczami zauroczonej osoby niespodziewanie rozwijała z szelestem fałdy.

Choć wydawać by się mogło, że czasy leczenia się u babek przeminęły bezpowrotnie, to na Podlasiu ciągle można spotkać szeptuchy. Najwięcej kobiet znających się na zamawianiu mieszka w Grabowcu, Orli, Malinnikach, Torfiłowcach – wsiach położonych na południowy wschód od Bielska Podlaskiego. Najbardziej znaną znachorką na Podlasiu jest Wala mieszkająca w Orli. Przed jej domem zawsze ustawiony jest sznur samochodów, w których ludzie godzinami oczekują na spotkanie i zamówienie choroby. Szeptaniem modlitw zajmują się zazwyczaj kobiety, choć one same przyznają, że mężczyźni robią to lepiej. Do tych wyjątków należy pan Paweł, który dar zamawiania odziedziczył po matce; zmawia od wszystkich nieszczęść, ale specjalizuje się w różyczce.

Choć niesamowity postęp medycyny, który dokonał się przez ostanie stulecia pozwolił człowiekowi wytłumaczyć i przezwyciężać wiele schorzeń, nadal w mentalności niektórych ludzi pozostało przekonanie o magicznym pochodzeniu choroby. Kiedy konwencjonalne sposoby leczenia zawodzą na wschodnich krańcach naszego kraju ludzie nadal ustawiają się w kolejki do zamawiaczek, wierząc, że magiczna moc słowa i „szeptanie” modlitw pozwoli na przegonienie złego ducha lub odczynienie uroku.