Grając na udu, wielbić Boga

Fot. tyt. i w tekście: 1) Xylosmygame / Wikimedia: Udu; 2) fot. z arch. Nigerian Igbo Catholic Community, San Jose: Próba chóru Igbo, obok bębny Igba

Nigeria jest dużym krajem leżącym w Afryce Zachodniej. Jej stolicą jest Abudża. Administracyjnie kraj jest podzielony na 36 stanów. Pod względem powierzchni jest trzy razy większy od Polski. Nigeria ma 180 milionów mieszkańców. Jest to kraj bardzo zróżnicowany kulturowo i językowo. Mimo że zamieszkuje go ponad 250 grup etnicznych i językowych, wymienia się trzy główne: Hausa na północy, Joruba na południowym zachodzie i Igbo na południowym wschodzie. Dla nich wszystkich muzyka jest bardzo ważna.

Muzyka w Nigerii dzieli się na wokalną, wokalno-instrumentalną lub czysto instrumentalną. Służy ona różnym celom: religijnym, społecznym, rekreacyjnym, edukacyjnym czy handlowym. W swojej funkcji religijnej pieśni i instrumenty muzyczne są używane do wielbienia Boga. W tym artykule przedstawione i opisane zostaną wybrane tradycyjne instrumenty muzyczne używane w południowo-wschodniej części Nigerii, szczególnie w liturgii.

Bogate instrumentarium kultury Igbo używane jest podczas różnych lokalnych wydarzeń kulturalnych, a także w celebracji liturgicznej. Te proste instrumenty zazwyczaj wykonane są z dostępnych na miejscu materiałów, takich jak pnie drzew, skóra zwierząt, rogi zwierzęce, żelazo czy mosiądz. Według J.N. Lo-Bamijoko, można je sklasyfikować według dwóch kryteriów: sposobu grania albo funkcji, jaką dany instrument pełni w rdzennym kontekście kulturowym.

Podział instrumentów zgodny z pierwszym kryterium przedstawia się następująco:

1. Iyo – wydobycie dźwięku za pomocą potrząsania, grzechotania czy uderzania o siebie;
2. Iku – uderzanie w twardą powierzchnię rodzajem pałeczki;
3. Iti – uderzanie membrany ręką lub pałeczką;
4. Ikpo – technika szarpania lub używanie smyczka;
5. Ifu – dęcie jako sposób wydobycia dźwięku.

Natomiast dokonując klasyfikacji instrumentarium według funkcji pełnionej przez te instrumenty, można wyróżnić trzy grupy:

1. instrumenty rytmiczne;
2. instrumenty melodyczne;
3. instrumenty rytmiczno-melodyczne[i].

Klasyfikację instrumentów Igbo można przeprowadzić zgodnie z powszechnie akceptowanym systemem Hornbostela-Sachsa (H-S), który ,,jest oparty na tym, w jaki sposób dany instrument tworzy wibracje, które z kolei tworzą dźwięki”[ii]. Według pierwotnego systemu H-S wszystkie instrumenty można podzielić na cztery grupy: idiofony, membranofony, chordofony i aerofony. My skupimy się na pierwszych dwóch grupach, popularnych w kulturze Igbo, a także używanych w ich liturgii[iii].

Idiofony

Jest to grupa licznie reprezentowana w liturgii Igbo ze względu na to, że te instrumenty wydają mocny, wyrazisty i wibrujący dźwięk. Można je podzielić na kategorie:

1. używane jako instrumenty rytmiczne;
2. instrumenty melodyczne.

Najczęściej używa się ich do podtrzymania rytmu. W liturgii są licznie reprezentowane przez grupę idiofonów potrząsanych i grzechotek oraz przez idiofony uderzane[iv].

Idiofony o charakterze grzechotek i instrumentów potrząsanych należą do wyżej już wspomnianej kategorii Iyo w klasyfikacji Lo-Bamijoko. Na przykład grzechotka o nazwie ichaka, wykonywana z tykwy lub gurdy, jest najczęstszym przedstawicielem tej grupy. Szyja gurdy służy jako uchwyt, a dźwięk jest wydobywany poprzez potrząsanie nią lub uderzanie lekko w paciorki przyszyte do szyjki instrumentu[v]. Ta grzechotka wzmacnia intensywność rytmiczną całego zespołu.

Idiofony uderzane tworzą grupę Iku. Te instrumenty uderzane są ręką, pałeczką czy innym obiektem wywołującym powstanie dźwięku. W tej grupie znajdziemy metalowe gongi (Ogene, Alo), drewniane tam-tamy (Okpokolo, Ekwe) i gliniane bębny dzbanowe (Udu). Należy do niej również gong metalowy Ogene, który tworzą dwa metalowe stożki powieszone na pojedynczej ramie. Instrument ten występuje w różnych rozmiarach. Poprzez uderzanie rodzajem pałeczki lub drewnianego kijka w okolicach obramowania można wydobyć dźwięki o różnej wysokości. Z kolei duży metalowy gong o nazwie Alo występuje w zestawie z pałką używaną do uderzania, zakończoną z jednej strony materiałem lub twardą gumą, dzięki czemu wydobyty dźwięk jest miękki, o charakterze podkładu. W trakcie tańca instrument ten daje tańczącym znak do zmiany tempa i kroków[vi].

Natomiast drewniane tam-tamy (Okpokolo, Ekwe) są wykonywane z wydrążonego kawałka drewna, którego jedna część ma podłużny otwór, jakby „usta”. Iinstrument wydaje dźwięk po uderzeniu przez pałkę[vii]. Ekwe ma różne rozmiary, zależnie od przeznaczenia i funkcji danego instrumentu. Prócz wykorzystania w liturgii jest używany jako „instrument przy koronacji, wydarzeniach kulturalnych i różnych rytuałach. Różne dźwięki bębna wzywają obywateli do królewskiego pałacu czy na rynek. Silny i mocny rytm tam-tamów wysyła specjalne sygnały na wypadek powodzi, pożaru, kradzieży, specjalnych zebrań i innych sytuacji alarmowych”[viii].

Następną grupę instrumentów stanowią gliniane bębny dzbanowe. Są one wydrążone i mają okrągły wylot. Obok większego otworu jest mniejszy. Ostatnio spotyka się też w użyciu żelazne bębny. Generalnie występują one zarówno w większym, jak i mniejszym rozmiarze. W zespole pełnią ważną funkcję, kreują bas i działają jako metronom, gdy są uderzane pałką z zaokrąglonym lub płaskim końcem, zakończonym materiałem.

Kolejnym ważnym instrumentem jest ksylofon. Według słownika Merriam-Webster, ksylofon może być zdefiniowany jako „instrument perkusyjny, składający się z drewnianych sztabek, różniących się długością w ten sposób, by stworzyć skalę muzyczną; jest podtrzymywany przez paski filcowe lub słomiane, zaś dźwięk wydobywa się z niego za pomocą dwóch małych drewnianych młoteczków”[ix]. Warto stwierdzić, że mimo wysiłków, by go bardziej spopularyzować, ksylofon nie jest w Nigerii w powszechnym użyciu.

Membranofony

Według J.C. Okoro membranofony można sklasyfikować „według ich kształtów, metody wydobycia dźwięku, technik zmiany dźwięku, liczby pokryć membranowych, sposobu sznurowania, metody strojenia, sposobu przymocowywania membrany, metody uderzeń i pozycji w czasie grania”[x]. Są to instrumenty perkusyjne, które wydają dźwięk, gdy ich rozciągnięte membrany są wprawione w wibrację przez uderzenie prostej lub zgiętej dłoni, specjalnej pałeczki czy też kombinacji obu technik. Ulubionym instrumentem Igbo jest Igba (walcowaty bęben), który w zasadzie jest kawałkiem wydrążonego drewna, długiego na dwie stopy, pokrytego z jednej strony skórą zwierzęcą i obciągniętego ściągaczami[xi]. W wielu kościołach często używa się zestawu trzech bębnów, brzmiących różnie od siebie. Podczas gry artysta uderza w różne fragmenty membrany i bębna, wydobywając w ten sposób tony o różnej wysokości[xii].

W kwestii instrumentacji pieśni podczas liturgii trzeba stwierdzić, że nie ma jeszcze opracowań nutowych na wyżej wspomniane instrumenty. Jest to muzyka improwizowana, wiele zależy od talentu grającego. Nie ma też jednego, standardowego stylu grania. Muzyk, wykorzystując pewne rytmiczne modele, oddaje się często improwizacji. Dlatego w liturgii ważna jest funkcja chórmistrza, by przestrzegano podstawowych zasad gry.

Anthony Umeh,

ksiądz katolicki, student 5 roku muzykologii KUL