Festiwal żywej pamięci

W tym roku Fundacja Spichlerz Kultury organizuje Pardes Festival – Spotkania z Kulturą Żydowską w dniach 22–26 sierpnia. Z Aleksandrą Markiewicz, dyrektorem programowym tego wydarzenia rozmawiał Damian Gocół.

Damian Gocół: W tym roku odbędzie się już szósta edycja Pardes Festivalu. Jakie były początki tej inicjatywy?

Aleksandra Markiewicz: Fascynacja Kazimierzem nad Wisłą towarzyszy mi od dzieciństwa. Zachwyt nad architekturą miasteczka i jego malowniczą lokalizacją przerodził się w głębsze zainteresowanie historią regionu. Poznałam znaczną część Europy, ale z dłuższych i krótszych pobytów za granicą wracałam choćby na jeden dzień do Kazimierza. Wracałam także, aby po raz kolejny obejrzeć kolekcję malarstwa w Kamienicy Celejowskiej, gromadzącej dorobek polsko-żydowskiej kolonii artystycznej. Poznałam historię Żydów aszkenazyjskich. Odwiedzałam kolonie artystyczne rozsiane na kontynencie. Ten splot zainteresowań, doświadczeń z podróży i spotkań ze znawcami judaizmu i wielokulturowości zaowocował myślą o zorganizowaniu spotkań z kulturą żydowską w Kazimierzu Dolnym. Do współpracy zachęciłam szerokie grono osób i instytucji, wybitnych ekspertów z Polski i Europy.
Pardes Festival to nazwa nieprzypadkowa. Pardes w języku hebrajskim oznacza ogród, sad, raj albo specjalny sposób studiowania Tory. Nazwa nasuwa wiele skojarzeń i pozwala rozwinąć różne płaszczyzny interpretacyjne. Zapraszamy do miasteczka zanurzonego w sadach i ogrodach, wchodzimy do ogrodu pamięci, tradycji i kultury żydowskiej Kazimierza Dolnego i Lubelszczyzny, wędrujemy po ogrodzie sztuki: przywołujemy historię polsko-żydowskiej kazimierskiej kolonii artystycznej i oglądamy prezentacje poświęcone artystom żydowskim działającym w Polsce i za granicą.

Jaką rolę w rozwoju Kazimierza Dolnego odgrywała społeczność żydowska – tak ważna z perspektywy festiwalu?

Tworząc koncepcję festiwalu, sięgaliśmy do wielokulturowego dziedzictwa Kazimierza Dolnego. Lubelszczyzna to region znaczący w historii Polski: w Lublinie podpisano Akt Unii Lubelskiej, tutaj działał Trybunał Koronny i sejm żydowski Waad Arba Aracot, w Parczewie odbywały się zjazdy Korony i Litwy, w Lubartowie swój synod zorganizowali różnowiercy. Na mapie można znaleźć miasta, miasteczka i osady, w których obok Polaków żyli Żydzi, Ukraińcy, Tatarzy, Romowie, Ormianie, gdzie przenikały się tradycje i religie: katolicka, prawosławna, unicka, ewangelicka i żydowska.
Społeczności chrześcijańska i żydowska sąsiadowały przez wieki w Kazimierzu. Kupcy obu religii mnożyli bogactwo miasta i budowali jego pozycję na mapie handlowej dawnej Polski. Po potopie szwedzkim i najeździe wojsk hetmana Czarnieckiego w 1661 r. w miasteczku ocalało zaledwie siedem domów żydowskich. W 1676 r. król Jan III Sobieski nadał Żydom, Ormianom i Grekom liczne przywileje. Zabronił władzom miejskim prześladowania Żydów pod groźbą wysokich kar. Przyczyniło się to do ekonomicznego ożywienia miasta i odbudowy gminy. Chrześcijanie i Żydzi przez wieki dzielili dole i niedole, choć nie było to sąsiedztwo bez konfliktów i codziennych zatargów. W 1939 r. Kazimierz Dolny liczył 4641 mieszkańców, w tym ok. 2,5 tys. Żydów. Do II wojny światowej miasteczko było częścią krajobrazu kulturowego typowego dla tej części Europy, a przekazy historyczne, wspomnienia, zapisy literackie, stare ilustracje i fotografie pozwalają uznać je za kwintesencję mitycznego sztetla. Wokół tej narracji budujemy koncepcję Pardes Festivalu.

W czasie spotkań poza kulturą żydowską pojawia m.in. ormiańska czy ukraińska. Co zdecydowało o takim właśnie doborze tematyki?

Koncepcja spotkania nawiązuje do wielokulturowego dziedzictwa Polski i Europy. Postanowiliśmy przybliżyć problematykę innych mniejszości etnicznych i narodowych, żyjących współcześnie w Polsce. W tym roku po raz pierwszy wejdziemy na ścieżki ukraińskie. Temat ten przybliżymy w cyklu spotkań. W piątek 24 sierpnia zapraszamy na: prelekcję prof. Andrzeja Zięby (UJ) poświęconą historii stosunków polsko-ukraińsko-żydowskich od połowy XVII do końca XVIII w., projekcję filmu „Dybuk. Rzecz o wędrówce dusz”, a po niej rozmowę z jego twórcami wzbogaconą komentarzami prof. Zięby. Na 26 sierpnia zaplanowana jest w partnerstwie z Muzeum Wsi Lubelskiej wycieczka do lubelskiego skansenu. W programie mamy zwiedzanie drewnianej cerkwi pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny, która jest obiektem muzealnym i jednocześnie pełni funkcje kultowe dla wspólnoty greckokatolickiej. Po mszy i zwiedzaniu zapraszamy na warsztaty pisania ikon.

Czy uczestnicy festiwalu oprócz spotkań z historią Żydów mogą zapoznać się także z sytuacją współczesnej diaspory?

Organizatorzy festiwalu współpracują ze środowiskiem żydowskim w Polsce, z wieloma instytucjami, stowarzyszeniami i fundacjami, które upamiętniają tradycję i kulturę żydowską. W naszych działaniach koncentrujemy się na przywracaniu pamięci o Żydach zamieszkujących do II wojny światowej obszar Rzeczpospolitej. Przemierzamy także szlaki żydowskie w przedwojennej Europie. Staramy się przybliżać spuściznę żywą współcześnie w Polsce i za granicą. Każdy z festiwali żydowskich organizowanych w Polsce ma swoją specyfikę: Pardes Festival przywraca pamięć Żydów polskich, żydowskich miasteczek, nieistniejącego świata i na zawsze wymazanego z polskiego krajobrazu kulturowego żydowskiego życia.

Pardes Festival to także interesujący program muzyczny. Jaką rolę w corocznych spotkaniach odgrywa muzyka folkowa?

Inspirację czerpiemy z obserwacji sceny folkowej w Polsce. Przysłuchujemy się wykonawcom występującym na Festiwalu „Nowa Tradycja”. Ważnym drogowskazem był dla nas nieistniejący już fenomenalny Festiwal „Nowa Muzyka Żydowska”. Koncertom nadajemy każdego roku wielką rangę. Muzyka folkowa to główny trop naszego programu muzycznego. W kręgu naszych zainteresowań pozostają muzycy, którzy czerpią z tradycji polskiej i mniejszości etnicznych zamieszkujących I Rzeczpospolitą. Interesują nas także artyści i zespoły sięgające do dziedzictwa muzycznego Europy i tworzące fuzję różnych stylistyk.
Tego roku zapraszamy na szczególne koncerty. Wszystkie trzy wieczory muzyczne zaplanowaliśmy w klimatycznym Teatrze Klepisko w Skowieszynku. W czwartek 23 sierpnia zapraszamy na koncert i potańcówkę z Kapelą Niwińskich. Zespół zagra utwory z płyty „Czas wesela”, która jest opowieścią o wielokulturowym pejzażu dawnej Polski, o polsko-żydowskich tradycjach muzycznych, o pamięci, ale przede wszystkim o pięknie, życiu i szalonej energii, które ta muzyka w sobie niesie. W piątek zagra fenomenalna Hańba!, nawiązująca do tradycji międzywojennych kapel. W sobotę wystąpi charyzmatyczny zespół Yaron Trio. Wokalistka grupy, Agnieszka Mendel, zaśpiewa w jidysz, po hebrajsku i w ladino. Zespół powstał na początku 2016 r. z inicjatywy liderki, która zaprosiła do współpracy Jacka Sribniaka i Roberta Brzozowskiego. Pretekstem do spotkania były muzyczne eksploracje bogatych zasobów muzyki żydowskiej. Artystyczne korzenie Agnieszki Mendel wywodzą się z Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice”, z którym przez piętnaście lat ściśle współpracowała.

Sześć lat to szmat czasu. Jak zmieniał się Pardes Festival?

Sześć lat to wbrew pozorom nie jest szmat czasu. To czas, w którym festiwal okrzepł, czas, który pozwolił potwierdzić słuszność i atrakcyjność wypracowanej przed laty koncepcji. Nie znaczy to, że festiwal nie ewoluuje. Koncepcja podlega pewnym modyfikacjom, nowymi treściami wypełniamy wypracowane założenia i staramy się systematycznie rozwijać współpracę z wybitnymi ekspertami. Jesteśmy otwarci na inspiracje i poszukujemy tematów nieoczywistych, obszarów nie do końca zbadanych. Sześć lat to także czas, w którym wypracowaliśmy pewne tradycje i stworzyliśmy klimat kameralnego, pieczołowicie wykreowanego wydarzenia. Ten wyjątkowy klimat to połączenie genius loci Kazimierza Dolnego i otwartej formuły spotkania. Festiwal zyskał uznanie w oczach kapituły Nagrody POLIN, do której w 2016 r. zostałam jako pomysłodawczyni i twórczyni wydarzenia nominowana (spośród prawie dwustu zgłoszeń wytypowano sześć). Pardes Festival niepodobny jest do innych festiwali i przeglądów kultury żydowskiej w Polsce, a jego wyróżnikiem jest spójna koncepcja z dominującym wątkiem sztuk wizualnych w postaci prezentacji multimedialnych, spacerów kuratorskich, wystaw fotograficznych, spotkań z artystami i kuratorami. Zapraszaliśmy i w przyszłości zapraszać będziemy także gości zagranicznych. Pardes Festival to znakomita okazja do zdobycia wiedzy o różnorodności etnicznej, religijnej, kulturowej Polski – w przeszłości i współcześnie. Formuła wydarzeń i przypisanych do nich otwartych dyskusji z prelegentami, artystami, ekspertami tworzy przestrzeń do refleksji nad uprzedzeniami i stereotypami, budując platformę dialogu międzykulturowego.

Zachęcamy do śledzenia Facebooka festiwalu: https://www.facebook.com/PardesFestival