Dzień z życia Niedźwiedzia

Fot. Muzeum Okręgowe w Koninie

Od 7 maja do 30 września w Muzeum Okręgowym w Koninie można oglądać nietypową wystawę, która jest podsumowaniem dotychczasowego dorobku twórczego Moniki Michaluk i Michała Stachowiaka. Ekspozycja obejmuje prace zbiorowe, cały cykl „Etnoilustracje”, a także wybrane motywy z książki Etnogadki. Opowiastki o dawnych obrzędach i zwyczajach, powstałej we współpracy z etnografem Witoldem Przewoźnym i wydanej przez Wydawnictwo Albus. W ramach wystawy można podziwiać również nowe, niepublikowane prace autorów. Patronem honorowym wydarzenia jest Narodowe Centrum Kultury i Instytut im. Oskara Kolberga.

Witajcie w naszej bajce
Szczególną atrakcją wystawy „Dzień z życia Niedźwiedzia” jest to, że łączy ona autorski, bajkowy świat narracji wizualnych, opowiadających o źródłach naszej tradycji, z żywymi eksponatami etnograficznymi z muzeum. Wszystkiego będzie można dotknąć i doświadczyć, bo na szlaku ekspozycji czekają niespodzianki – zabawy edukacyjne, sekrety oraz zagadki, które przybliżą historię dawnych przedmiotów użytkowych, a także odsłonią, szczególnie przed najmłodszymi, tajniki rzemiosła i tradycyjnych zwyczajów. Motywem przewodnim, a zarazem przewodnikiem po wystawie jest tytułowy, tajemniczy NiedźDzień
z życia Niedźwiedziawiedź – słomiarz i niesforny figlarz. Prawdziwą postać tego przebierańca do dziś można jeszcze spotkać w okolicach Wielkopolski. Występuje tam niekiedy w korowodach wiosennych, na przemian ścigany i pojmowany przez innych przebierańców, co w symboliczny sposób ukazuje odwieczny taniec człowieka z siłami natury. Zabawy te nazywane są niekiedy tradycyjnym wodzeniem niedźwiedzia. Tytułowy Niedźwiedź stał się pierwszym bohaterem autorów i inspiracją do dalszej pracy. To on, dawno temu, zapoczątkował ich przygodę z tematami etnograficznymi oraz związanymi z nimi, sentymentalnymi opowieściami z przeszłości. Teraz magia miesza się z rzeczywistością, bo w Muzeum Okręgowym w Koninie podczas wystawy „Dzień z życia Niedźwiedzia” oprócz bajkowego figlarza będzie można spotkać również jego pierwowzór – prawdziwą, niemal dwumetrową replikę postaci, która znalazła się wśród eksponatów wystawienniczych dzięki uprzejmości Muzeum Etnograficznego w Toruniu.

Historia kołem się toczy
„Dzień z życia Niedźwiedzia” to nie tylko tytuł wystawy prac zbiorowych Moniki Michaluk i Michała Stachowiaka. To także nawiązanie do pierwszej nazwy ich debiutanckiego projektu, który początkowo zatytułowali właśnie „Etnoilustracje, czyli dzień z życia Niedźwiedzia”. Następnie prace z tego cyklu zafunkcjonowały po prostu jako „Etnoilustracje” i szybko zdobyły uznanie widzów, instytucji kulturalnych oraz etnografów. Z czasem cykl został poszerzony o nowe narracje i sceny obrzędowe, ukazujące różnych bohaterów – również tych wywodzących się z innych regionów Polski. „Etnoilustracje” były wystawiane wielokrotnie. Znalazły się m.in. w Chińskiej Galerii Narodowej w Pekinie na wystawie zbiorowej „Od źródeł do inspiracji. Motywy etniczne w polskim wzornictwie”. Właśnie tutaj, wśród projektów innych polskich autorów, prace Michała Stachowiaka i Moniki Michaluk reprezentowały kraj. Wystawa odbyła się z inicjatywy Państwowego Muzeum Etnograficznego w Warszawie i Wydziału Kultury Ambasady RP. Jej celem była prezentacja projektów i twórców, wyznaczających nowe trendy we współczesnym, polskim wzornictwie. Od tamtego czasu autorzy zaprojektowali również książkę – napisaną wspólnie z etnografem, Witoldem Przewoźnym (Etnogadki. Opowiastki o dawnych obrzędach i zwyczajach, Poznań 2018). Ukazuje naturalną koncepcję czasu i powiązany z nią roczny cykl obrzędowy, odsłania źródła i niekomercyjne aspekty świąt oraz pokazuje, jak wyglądało życie i rzemiosło na dawnej wsi. Choć Niedźwiedź wcale nie należy do bohaterów i nie jest częścią fabuły, podobna postać pojawia się tylko raz – zaledwie jako drobny szczegół w jednej ze scen – na pamiątkę stwora, od którego zaczęła się cała przygoda autorów z tradycją, opowieściami i dawnym, legendarnym światem. A on – jak się będzie można przekonać podczas wystawy – wcale nie jest dla nas tak odległy.

Zabawa nie tylko od święta
Według ludowych wierzeń tytułowy Niedźwiedź był symbolem siły i nadludzkiej witalności, symbolizował także moce nadprzyrodzone. Uważano, że zapadając w zimowy sen, przenosił się do innej przestrzeni, niedostępnej dla ludzi. W wielkopolskiej obrzędowości na Niedźwiedzia zawsze wybierano najsilniejszego chłopaka we wsi. Owijano go całego słomą lub wysuszonymi grochowinami, a na głowie upinano kawał strzechy, czyli tzw. słomianą czapę. Choć nie wyglądał jak niedźwiedź, którego wszyscy znamy z atlasów przyrodniczych, to jednak wierzono, że w takim stroju przebieraniec nabierał mocy tego zwierzęcia. W narracji wystawy „Dzień z życia Niedźwiedzia” tytułowy bohater również ma moc – tym razem przemieszczania się w czasie i w przestrzeni. W autorskim opracowaniu Niedźwiedź to stwór z pogranicza światów – zarówno tego dawnego, dziś już niemal bajkowego, związanego z tajemnicami naszych przodków, jak i tego materialnego, muzealnego – pełnego dawnych przedmiotów, które wciąż mają swoje znaczenie, a dziś mogą być dla nas istnymi wehikułami czasu. Niedźwiedź-przewodnik prowadzi nas przez różne światy – małe wsie, domostwa i pory roku. Stroi przy tym rozmaite figle, przez co przedstawia nam się bliżej, a przy okazji zdradza etnograficzne ciekawostki. Skłania też do zadawania sobie pytań – m.in. na temat tego, czym dziś jest dla nas rękodzieło i tradycja? Wystawa będzie główną atrakcją podczas Nocy Muzeów w Muzeum Okręgowym w Koninie. Prace zlokalizowane są nie tylko w sali głównej. Podążając tropem figlarnego przewodnika, będzie je można odnaleźć również na terenie całego kompleksu muzealnego. Tym samym widzowie odkryją kolejne narracje, a wraz z nimi – nowe eksponaty etnograficzne i ich historie.

Rozmowa z Elżbietą Barszcz,
dyrektor Muzeum Okręgowego w Koninie

Agata Kusto: Dlaczego zdecydowała się Pani wystawić tak nietypowy projekt, jak wystawa pt. „Dzień z życia Niedźwiedzia”?
Elżbieta Barszcz: Wystawa „Dzień z życia Niedźwiedzia” wpisuje się w działalność etnograficzną Muzeum Okręgowego. Skansen etnograficzny jest umieszczony na terenie MOK. Bardzo bogate zbiory z zakresu etnografii i wyjątkowa formuła projektu, zaproponowanego przez autorów wystawy, sprawiły, że zdecydowałam się zaproponować coś nowego. Narracja, którą proponują pani Monika Michaluk i pan Michał Stachowiak, wykracza poza standardową opowieść. Ciekawym rozwiązaniem są czytelne plansze i ich trójwymiarowe uzupełnienie w postaci obiektów wybranych przez kuratorkę wystawy, panią Elżbietę Sztamblewską.

Jak ocenia pani współpracę z projektantami?
Wielowymiarowa współpraca, oparta na kompetencji projektantów, zaowocowała perfekcyjnie przygotowaną wystawą. Duża znajomość tematu pozwoliła zainteresować nie tylko młodych odbiorców, ale zaciekawiła swoją przejrzystością dorosłych uczestników naszych ekspozycji. Obecność autorów projektu na wernisażu była niewątpliwym atutem wystawy. Możliwość rozmowy oraz kuratorskie oprowadzenie po wystawie przez panią Monikę Michaluk było przeżyciem dla naszych najmłodszych gości. Ta przygoda jeszcze się nie kończy, to zaledwie początek współpracy na poziomie „opowieści etnograficznych”, które porządkują dawne tradycje, zwyczaje i obyczaje.

Jakie zadania, związane z popularyzacją wiedzy etnograficznej, wyznacza sobie pani jako dyrektor tak dużej instytucji, jaką jest Muzeum Okręgowe w Koninie?
Muzeum Okręgowe w Koninie posiada duży zbiór obiektów etnograficznych. W skansenie mamy również chałupę, wiatrak, stodołę, kuźnię oraz wystawę maszyn rolniczych. Od ubiegłego roku włączamy to miejsce w Noc Muzeów, organizując wystawy, warsztaty i potańcówki przy żywych dźwiękach muzyki ludowej. To miejsce sprzyja organizacji Żywego Skansenu – wydarzenia, które zapoczątkowaliśmy w ubiegłym roku. Na przestrzeni kolejnych lat planuję organizację wystaw, związanych z obrzędowością doroczną, oraz wystawy czasowe, przedstawiające ginące zawody. Skansen etnograficzny to również doskonałe zaplecze dla planów filmowych. W przeszłości (nie będąc jeszcze dyrektorką MOK) w ramach projektów dofinansowanych przez MKiDN oraz Samorząd Województwa Wielkopolskiego nakręciłam w nim filmy etnograficzne zatytułowane „Wybijanie żuru” i „U trepiorza – portrety ginących zawodów”. Jestem przekonana, że jeszcze wielokrotnie będę mogła skorzystać z tak fantastycznego zaplecza.

Opracowanie na podstawie materiałów nadesłanych przez autorów projektu: Agata Kusto.

„Dzień z życia Niedźwiedzia”, wystawa prac zbiorowych Moniki Michaluk i Michała Stachowiaka
Kurator: Elżbieta Sztamblewska (Muzeum Okręgowe w Koninie)
Organizator: Elżbieta Barszcz (Muzeum Okręgowe w Koninie)
Design, koncepcja, narracja: Monika Michaluk, Michał Stachowiak
Opisy etnograficzne („Etnoilustracje”): Witold Przewoźny