Co to za zagadka

Co to za zagadka,
co wisi koła zadka?
Kieszeń.
lub znacznie popularniejsza:
Co to za zagadka,
Dwa kółka i armatka?
Nożyczki.

Zabawne, rymowane, ale często mylące i trudne do odgadnięcia. Wiele z podtekstami erotycznymi, które pierwsze przychodzą do głowy po usłyszeniu pytania. Etymologicznie termin zagadka występował niegdyś w formie "gadka". Przy czym czasownik "gadać" w niektórych językach słowiańskich, np. w rosyjskim "gadat" znaczy "wróżyć", a "gadałka" - "wróżka". Funkcjonowanie tej nazwy na określenie zagadki potwierdzają zbiory takie jak: "Gadki, którymi rozum ludzki może być naostrzon" z 1552 r. czy "Gadki prozaiczne" już z roku 1772. Najstarsza ze znanych polskich zagadek zachowała się w rękopisie z 1406 r. autorstwa Gotarda, syna Adama z Krzepic. Brzmi ona: Przyszedł dobry do złego, a prosił u niego lepszego niżli królestwa niebieskiego, a dał mu.

Niezwykłą inwencją twórczą przy tworzeniu zagadek odznaczali się często twórcy ludowi. Zarówno te ludowe gadki, jak i staropolskie czy polityczne zebrał Sławomir Folfasiński i opublikował w książce: "Polskie zagadki ludowe", zachowując w niej oryginalne wyrazy gwarowe. Uporządkował on zgromadzony materiał, wykorzystując systematykę, stworzoną przez amerykańskiego folklorystę - Archer'a Taylor'a. Polega ona na porządkowaniu zagadek według typowości budowy danych tekstów. Punktem wyjścia jest analiza użytych w części pytajnej porównań. Grupując zagadki bierze się pod uwagę element (może to być np. człowiek, zwierzę, demon czy diabeł), z którym zestawia się to, o co chodzi w zagadce.

Sposobów na tworzenie tego gatunku literatury ludowej jest bardzo wiele, po przykłady najlepiej sięgnąć do wspomnianej książki "Polskie zagadki ludowe". Archer Taylor określał zagadki jako podchwytliwe pytania. Zadający ją naprowadza bowiem zgadującego na właściwy trop, umożliwia mu udzielenie właściwej odpowiedzi, jednocześnie jednak stara się go zazwyczaj nieco zmylić, wprowadzić na błędny trop, np.

Jaka jest najstarsza książka świata? A została napisana w Polsce.
"Ogniem i mieczem", bo wydano książkę tę przed "Potopem".

W celu naprowadzenia pytający posługuje się krótkim opisem, wskazując cechy bądź przypadki, jakim dany obiekt ulegał. Przy tym często zagadkę urozmaica formułowanie jej w tekst rymowany:

Co to za zwierzę, robak czy wąż?
Kto to odgadnie, będzie mój mąż."
Pszczoła
"Ma zęby, nie gryzie, a po ziemi lizie.
Grabie
Nie je, ni pije,chodzi i bije.
Zegar

Zagadka zadawana jest nie po to, by poszerzyć wiedzę pytanego, a raczej, by sprawdzić znajomość właściwego kodu u tego, komu się ją zadaje. Odpowiedź na postawione pytanie często ma zaskakiwać bądź śmieszyć, gdyż jedną z cech zagadki jest zawarty w niej dowcip. Może on opierać się na zaskakującym odbiorcę pomyśle:

Czemu miesiąc je wiedno blady?
Bo on nigde w noce nie spi.
Kiej pogoda od nieba do ziemi?
Jak deszcz pada.
Co człowiekowi tańcować przeszkadza?
Gorzałka
Co człowiekowi potrzebne do pracy?
Chęć

Dowcip w zagadce to również zabawna gra słów, jak w następujących przykładach:

Chodzi po ziemi, a ma głowę nad gwiazdami.
Oficer
Jako je różnica miedze koniem a koniakiem?
Koń cygnie do chlewa, a koniak do knajpe.
W zamku siedzi, a nie pan.
Klucz
Nie szyje, a igły ze sobą nosi.
Jeż
Dlaczego Sobieski nazywał żonę swoja najdroższą Marysieńką?
Bo Marysieńka dużo Sobieskiego kosztowała.

Niekiedy możliwe jest udzielenie na zadane pytanie kilku prawidłowych odpowiedzi:

Do którego garnka ni można lać wody?
W którym jest pełno wody. Do dziurawego. Do malowanego.
Z jakiego drzewa liść nigdy nie opada?
Z drzewa iglastego. Z drzewa malowanego.
Czemu rebe ni mają głosu?
Bo ni mają języka. A zresztą chto mo pesk pełny wode, ni może gadac.

Jeszcze inne zagadki przedstawiają wykonywanie czynności pozornie niewykonalnych. Często ukazują one sytuacje, które wydają się niemożliwe, a odpowiedź ujawnia paradoks oczywistego faktu:

Jeden mieszkaniec siedem lat w piecu nie palił, wlazł do niego i poparzył się. Jak się to stało?
Bo tam przez ten czas pokrzywy wyrosły.
Kto ma urodziny co cztery lata tylko?
Ten, co się 29 lutego urodził.

Często w zagadce zostaje podkreślone, że nie chodzi tu o to, co zgadującemu najprawdopodobniej przyszłoby najpierw na myśl:

Co jest bez początki i końca, a nie pan Bóg?
Kółko

Oprócz wymienionych rodzajów zagadki istnieją jeszcze tzw. zabawki literowe, np.:

Pół litery, nosi książki i papiery.
Półka (pół-ka)
Dwie litery, nosi książki i papiery.
Teka (te-ka)
Litera w literze, chowają pasterze.
Owce (o-w-ce)
Spodobała mi się taka, co z przodu i z tyłu jednaka.
Anna

Formułowanie pewnych zadań też stanowi rodzaj zagadki. W ten sposób można się bawić w tzw. zagadkowe sztuczki:

Napisać "kapotka" w dwu literach.
Pisze się literę "k", podkreśla się, a pod nią pisze się drugie "k".
Jak ze słomy zrobić masło?
Powtarzać prędko: "słoma, słoma, słoma".

Sposobów na utworzenie zagadki jest więc wiele. Przytoczone zostały tylko niektóre, występowały bowiem w twórczości ludowej od dawien dawna, nie były jednak przez długi czas utrwalane pisemnie. Zabawianie się w "gadki" stało się również popularne w innych kręgach społecznych, świadczą o tym np. niektóre wiersze Jana Kochanowskiego czy Jana Andrzeja Morsztyna. Obecnie zagadka pełni raczej funkcję rozrywkową, niegdyś jednak odgrywała ważną rolę przy kultach, obrzędach religijnych. W postaci formuły towarzyszyła m. in. obrzezaniu, zawieraniu małżeństwa, pogrzebom, miała również zastosowanie przy prognozach pogody czy urodzaju.

Literatura:

S. Folfasiński, Polskie zagadki ludowe, Warszawa 1975.
Hasło: zagadka [w:] Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 2000.