Bułgarska muzyka ludowa

Muzyka

Odgrywa olbrzymią rolę w życiu każdego narodu. Nie bez podstaw jest popularne stwierdzenie, że towarzyszy ona człowiekowi od maleńkości aż po grób, we wszystkich przejawach życia rodzinnego, społecznego, kulturalnego. W miarę własnych możliwości i dla własnej satysfakcji śpiewa lub gra wielu przy każdej nadarzającej się okazji. Bardziej utalentowani muzykują dla szerszej publiczności, np. przy pracy, w podróży, przy okazji jakiegoś święta itp. W tym aspekcie szczególnego sensu nabiera bułgarskie powiedzenie „Bułgar śpiewa, nawet kiedy płacze”.

Najbardziej charakterystycznym wyróżnikiem muzyki bułgarskiej jest jej ornamentalizm i nieregularna rytmika, tak trudna do wychwycenia i powtórzenia przez człowieka przywykłego do metrum dwu- lub trójdzielnego, typowego dla większości melodii europejskich. Jest to przede wszystkim muzyka wokalna, rzadziej instrumentalna, przy czym śpiewają głównie kobiety, pozostawiając grę na instrumentach mężczyznom.

Rytmika większości ludowych pieśni bułgarskich cechuje się dwudzielnością, najczęściej spotykanym metrum jest 2/4, uważane w sąsiedniej Turcji za „takt bułgarski”. Nie występuje raczej metrum 3/4 i 4/4. O wyjątkowości muzyki bułgarskiej stanowią metra nieregularne, jak 5/4 i 7/4, 5/16 i 7/16, 9/16, 11/16, 13/16 oraz różne ich kombinacje. Ciekawym zjawiskiem są też melodie bezmenzuralne, w których trudno wyróżnić jakiekolwiek metrum, niemniej jednak posiadające swój własny rytm, wyczuwany intuicyjnie przez wykonawcę.

Jeśli chodzi o ambitus (rozpiętość), duża część bułgarskich melodii jest wąskozakresowa, zamknięta w obrębie tercji, kwarty czy kwinty. Są to głównie stare pieśni obrzędowe, wraz z ich zanikiem stopniowo ambitus melodii się powiększał. Istotną cechą linii melodycznej jest jej śródziemnomorsko-orientalny charakter z typowymi ozdobnymi elementami, bogatą chromatyką i dużą ruchliwością. Ewenementem muzycznym są bardzo małe interwały, obejmujące 1/4 czy 1/3 tonu. Bułgarskie melodie są zwykle krótkie, podzielone na dwa równe okresy z cezurą pośrodku, przy czym melodia ściśle odpowiada tekstowi. Są to głównie melodie jednogłosowe, ale spotyka się też dwu- i trzygłos, gdzie niższe głosy pełnią zwykle rolę burdonu (stale powtarzanego dźwięku). W zależności od funkcji, jakie pieśni pełnią wśród narodu, można wyodrębnić kilka ich grup: pieśni świąteczne, obrzędowe, wykonywane przy pracy, na wieczorynkach, biesiadne i taneczne. Większość bułgarskich pieśni cechuje się melodią o ograniczonym ambitusie – tercji małej albo kwarty.

Taniec

Łączy się nierozerwalnie z muzyką, dlatego jego rola jest nie mniej ważna. Dla Bułgarii najbardziej reprezentatywne są tańce typu korowodowego, określane ogólnie mianem „choro” lub „igra” o właściwie nieograniczonej liczbie tancerzy, trzymających się za ręce bądź w pasie i wykonujących układy skomplikowanych kroków. Kierunek tych kroków zwykle jest z lewej do prawej, czasem do przodu i do tyłu, bardzo rzadko z prawej do lewej. Łańcuch tancerzy może być otwarty lub zamknięty, mogą go tworzyć tylko kobiety lub tylko mężczyźni albo towarzystwo mieszane. Kobiety tańczą „mądrze”, bardziej spokojnie, wręcz monotonnie, bez akrobatycznych popisów i złożonych figur, które uważane są nawet za nieprzyzwoite. Za to mężczyźni w tańcu mają okazję do rywalizacji i prezentacji swojej sprawności fizycznej, tańczą „szaleńczo”. Interesującym zjawiskiem są „chora”, w których przy akompaniamencie tej samej muzyki jedni tancerze tańczą powoli i spokojnie, a inni szybko i żywiołowo.

Cały urok bułgarskich tańców narodowych tkwi w różnorodności i skomplikowanych ruchach nóg, podczas gdy ręce i górna część ciała pozostaje prawie nieruchoma. Ze względu na rytmikę można podzielić bułgarskie chora na dwie grupy. Pierwszą stanowić będą te z krokami realnymi (tj. o równym czasie trwania) oraz chora z krokami realnymi i wydłużonymi. W bułgarskiej muzyce tanecznej większość stanowią chora oparte na metrum 2/4 - przede wszystkim tzw. „prawo choro”. Jednak te nieregularne, wydłużone „bułgarskie rytmy” wyróżniają tańce Bułgarii spośród innych tańców europejskich, są najbardziej charakterystyczne. Podobnie jak pieśni, opierają się one na metrum 5/16, 9/16, 11/16, 7/8.

Bardzo ciekawą grupę stanowią tańce obrzędowe, pierwotnie posiadające charakter magiczny. Takim jest np. „taniec motyla”, będący swoistym zaklinaniem deszczu; inne miały zaklinać pszczoły, by dały dużo miodu, zboże, aby obficie obrodziło itp. Z obyczajami zapustnymi i weselnymi związane są wykonywane przez mężczyzn tańce w rzadkim metrum 3/8, symbolizujące płodność, co podkreślają rekwizyty o fallicznym kształcie.

Do tańców o charakterze zabawy należy m.in. „taniec zajęcy”, wykonywany przez chłopców i dziewczęcy „taniec lalek”. Raczej nie spotyka się u Bułgarów tańców z szablami, toporkami czy innego rodzaju bronią.

Instrumenty muzyczne

Od najdawniejszych czasów na terenie Bułgarii korzystano z wykonanych własnoręcznie instrumentów strunowych, drewnianych i perkusyjnych. Na pierwszym miejscu są zabawki muzyczne – wszelkiego rodzaju piszczałki, gwizdki i fleciki z kory wierzbowej, łodygi dyni czy żyta. Piszczałki wykonane z mocniejszego materiału, jak trzcina, rzadziej róg, kość czy metal i wyposażone w system dziurek posłużyły za podstawę do powstania najbardziej charakterystycznych dla Bułgarii instrumentów dętych – swirki i gajdy.

Swirka jest otwartą z obu stron rurką o długości 30-50 cm i średnicy 1-1,5 cm z wydrążonymi w niej siedmioma dziurkami. Można z niej wydobyć szereg głośnych dźwięków skali durowej, obejmującej dwie oktawy. Wykonuje się ją z młodych łodyg czarnego bzu, trzciny lub innego miękkiego drewna. Większą odmianą swirki jest kawał, jego długość waha się od 64 do 90 cm, a średnica od 15 do 18 mm. O ile na swirce może zagrać każdy, to do kawale potrzeba większej siły oddechowej. Posiada on siedem dziurek z wierzchniej strony oraz jedną od spodu, a także trzy lub cztery dziurki tzw. diabelskie, umieszczone w dolnej części instrumentu i służące do rezonansu, zatem zawsze pozostające odkryte. Odmianą swirki i kawału jest duduk, który posiada wbudowaną w górnej części piszczałkę, ułatwiającą wydobywanie dźwięku. Spotyka się złożoną z dwóch części wersję duduka o nazwie dwojanka, gdzie jedna część posiada zwykłe 7 dziurek, a druga nie ma ich wcale i ma charakter wyłącznie pomocniczy, służąc do wydobycia dźwięku wtórującego.

Drugim instrumentem dętym, rozpowszechnionym w całej Bułgarii jest gajda. Stanowi ona kombinację rurek, służących do dmuchania, wydobywania dźwięków określonej skali i dźwięku burdonowego oraz miecha z jagnięcej, owczej lub koźlęcej skóry. Gajda jest instrumentem typu klarnetowego i w odróżnieniu od fletów wydaje dźwięk o chrapliwej, piskliwej barwie. Nie przypadkiem jest on porównywany do beczenia kozy. Skala gajdy obejmuje nonę, przy czym możliwe jest wydobycie prawie wszystkich dźwięków chromatycznych. W zależności od odległości między dziurkami, od ich rozmiaru, a także od rozmiaru piszczałki otrzymuje się gajdy w trzech różnych strojach: wysokim, średnim i niskim.

Instrumenty strunowe są reprezentowane w Bułgarii przez gadułkę, cigułkę i tamburę. Gadułka to rodzaj prymitywnych skrzypiec, których dno kształtem przypomina gruszkę. Pokryta jest cienką deseczką z wydrążonymi w niej symetrycznie otworami rezonansowymi. Dość krótki gryf jest naturalnym przedłużeniem niecki rezonansowej. Struny, zwykle w liczbie trzech (dwie melodyczne i jedna burdonowa) są wykonane ze skręconych jelit zwierzęcych. Dźwięk wydobywa się przy pomocy smyczka. Na gadułce gra się techniką paznokciową, podobnie jak na sitarze czy suce biłgorajskiej. Innym instrumentem jest figokształtna tambura – rodzaj ludowej gitary - różniąca się od gadułki dłuższym gryfem z zaznaczonymi progami oraz sposobem wydobycia dźwięku – przy pomocy palców prawej ręki lub piórka.

Z instrumentów perkusyjnych najbardziej popularny jest tupan, używany prawie zawsze jako dopełnienie do instrumentów strunowych czy dętych. Przez większość ludności typan jest uważany za instrument pochodzenia tureckiego, w wielu regionach w ogóle jest nieużywany.

Bułgarskie instrumenty ludowe cechuje bogata myśl konstrukcyjna, przekazywana od wieków z pokolenia na pokolenie, z majstra na ucznia. Takie instrumenty jak kawał, gajda, gadułka, tambura maja rozległe możliwości brzmieniowe. Potwierdza to fakt, że naukę gry na nich można studiować w Akademii Muzycznej w Płowdiw.

Zamieszczone fotografie pochodzą z wydawnictw: Encyklopedia instrumentów muzycznych, Racibórz 1995 i Encyklopedia instrumentów świata, Warszawa 1996.