Biżuteria a tradycja

W ostatnich latach „Muza” co chwila proponuje kolejną gratkę dla miłośników tradycji. W serii „Ocalić od zapomnienia” tego warszawskiego wydawnictwa pojawił się już cały szereg interesujących publikacji dotyczących strojów ludowych, obrzędów, budownictwa i innych dziedzin kultury ludowej. Najświeższa zaś książka, to „Biżuteria ludowa w Polsce” Elżbiety Piskorz-Branekovej. Autorka – pracownik Muzeum Etnograficznego w Warszawie – opracowała także niektóre z wcześniejszych publikacji serii – trzy pozycje poświęcone strojom ludowym oraz książkę o ich zdobieniach – haftach i koronkach.

„Biżuteria ludowa w Polsce”, chociaż podejmowana przez nią tematyka nie jest nowa, stanowi nowatorski opis tej części tradycyjnej kultury materialnej. O ludowej biżuterii pisano bowiem do tej pory głównie w kontekście dodatków do stroju ludowego, dlatego osobna książka poświęcona temu zagadnieniu jest w pewnym sensie nowością w literaturze przedmiotu. Autorka we „Wstępie” wyjaśnia: Określenie ozdób zakładanych do odzieży ludowej biżuterią nie jest przypadkowe, mimo że w wypadku klejnotów ludowych nie w pełni pokrywa się ze słownikowymi i encyklopedycznymi definicjami tego pojęcia. Biżuteria ta tylko sporadycznie była wykonywana z kruszców szlachetnych, a zdobiące ją kamienie także nie należały do tych najkosztowniejszych, ale dla osób noszących ją miała ogromną, w proporcji do ich zasobów finansowych, wartość materialną. Była ważniejszym, pożądanym i wysoko cenionym uzupełnieniem odświętnego stroju, szczególnie tego przywdziewanego przez panny i młode mężatki.

W przywołanym już „Wstępie” znaleźć można dalsze, wprowadzające, informacje o ludowej biżuterii: Była nie tylko ozdobą, ale także oznaką zamożności, a co za tym idzie, wpływała na pozycję posiadających ją osób w lokalnej społeczności. Zapisywano ją w testamencie. Sporadycznie do jej wyrobu używano złota, czasem srebra, najczęściej wykonywano ją z metali imitujących te kruszce. Ceniono koral prawdziwy i bursztyn, rozpowszechnione były zaś ich imitacje.

Książka podzielona została na trzy obszerne rozdziały: 1) „Naszyjniki”, gdzie omówiono taki rodzaj biżuterii z korala szlachetnego oraz innych kamieni ozdobnych, ponadto imitujące korale prawdziwe – z mas plastycznych i szkła oraz naszyjniki różnobarwne; obszernie opisano tu także ozdoby z bursztynów; 2) „Ozdoby do naszyjników” – czyli krzyże i medaliony oraz krzyżyki, medaliki i szkaplerze; 3) „Biżuteria metalowa”, wśród której znalazły miejsce pierścienie i obrączki, spinki do koszul, pasy, guziki, drobne ozdoby metalowe, zaś szczególnie wyróżniona została biżuteria noszona na Podhalu oraz na Śląsku Cieszyńskim. Na zakończenie publikacji dodano przejrzyste „Vademecum biżuteryjne” w postaci zwięzłych opisów dodatków zakładanych do 63. strojów ludowych noszonych na terenie Polski.

Jak we wszystkich wcześniejszych książkach z serii „Ocalić od zapomnienia”, tak i tu znaleźć można bogaty materiał ilustracyjny, na który składają się zarówno współcześnie wykonane zdjęcia, jak i – niezwykle cenne dokumentacyjnie – fotografie archiwalne. Pomocą w ogarnięciu wyobraźnią opisywanych przedmiotów jest także zamieszczona na początku książki mapka z zaznaczeniem najbardziej typowej dla poszczególnych regionów biżuterii. Przyda się niewątpliwie również towarzyszący każdemu rozdziałowi słowniczek trudniejszych terminów.Wielkim plusem publikacji są obszerne omówienia podejmowanych tematów. I tak na przykład podrozdział o bursztynach przywołuje pochodzenie tej kopalnej żywicy, liczne jej odmiany, fakty z historii zainteresowania bursztynem w kulturze od najdawniejszych czasów, aż po techniki jego pozyskiwania na ziemiach polskich, gdzie „bursztynowymi zagłębiami” oprócz powszechnie znanego Morza Bałtyckiego jest też Polska północno-wschodnia. I już wiadomo, skąd tak dobrze rozwinięte bursztyniarstwo na Kurpiach...

Elżbieta Piskorz-Branekova, „Biżuteria ludowa w Polsce”, Warszawa 2008.