Bajka zwierzęca

"Nie wołaj po imieniu, nie patrz oko w oko, bo nigdy nie wiadomo, co za stwór tajemny z mroku na świat pod ludzką przychodzi powłoką."

Bajka zwierzęca w tradycji ludowej i literackiej to piąta pozycja Wydawnictwa Naukowego Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w ramach serii PARALELE, obejmującej publikacje z pogranicza folkloru, literatury i kultury. Tom ukazał się pod redakcją Adriana Mianeckiego i Violetty Wróblewskiej. Poświęcony jest pamięci zmarłego w 2010 poety, folklorysty, literaturoznawcy: Jana Mirosława Kasjana. Jest to zbiór artykułów napisanych przez folklorystów, etnolingwistów oraz kulturoznawców z różnych ośrodków badawczych w Polsce.

Książka ma trójdzielną budowę. W pierwszej części pojawiają się artykuły dotyczące bajki zwierzęcej w szerokim, kulturowym kontekście. Część druga poświęcona jest ludowej odmianie bajki zwierzęcej, trzecia to zbiór tekstów traktujących o bajce zwierzęcej w tradycji literackiej.

Interesujący nie tylko dla filologów, kulturoznawców, folklorystów, ale zwłaszcza dla pedagogów, aspekt bajki zwierzęcej porusza Kinga A. Gajda w artykule: Bajko/baśnioterapia. Przypadek "Brzydkiego Kaczątka." Autorka opisuje działanie bajkoterapii na przykładzie "Brzydkiego kaczątka". Zwraca uwagę, na fakt, że zazwyczaj w bajkach wykorzystywanych w tej metodzie, bohaterem jest małe dziecko, przedmiot lub zwierzę. Celem bajkoterapii jest pomoc w autoidentyfikacji i szukaniu swojego miejsca w świecie. Jest to artykuł najbardziej wyróżniający się swą treścią z całej publikacji i ukazujący problem bajki zwierzęcej z innej perspektywy.

W części pierwszej publikacji przeczytać możemy także artykuł Jolanty Ługowskiej, traktujący o tym, co wykorzystanie bohaterów ludzkich i zwierzęcych wnosi do bajki magicznej, zwierzęcej i podań o życiu świętych. Dowie się z niego prawd nieco może banalnych, ale wciąż istotnych, jak to, że uczynione dobro powraca do czyniącego, (a zło do złego), co wyraża szereg bajek, w których przeróżne zwierzęta sprzyjają protagoniście w osiągnięciu celu. Jest nim przywrócenie ładu tego świata. Oczywistym więc wydaje się współdziałanie istot żywych. Tak czytelnik może dojść do wniosków nieco mniej banalnych o zasadniczej i nie dającej się wymazać solidarności życia, która przerzuca pomost nad bogactwem i różnorodnością jego poszczególnych form, co podkreśla autorka za Cassirerem.¹

Całkiem już intymne i bliskie kontakty przedstawicieli różnych gatunków przedstawiają warianty schematu fabularnego Amora i Psyche. Chodzi tu o bajki takie jak: Królewicz-wąż, Królewicz-jeż, Poszukiwanie utraconego męża i wiele innych wariantów przedstawiających małżeństwo człowieka z istotą totemiczną lub też losy człowieka zaklętego w kształt zwierzęcy. Choćbyśmy pewnie chcieli nie zawsze i nie w każdym wariancie tej bajki możemy odczytać przesłanie o tym, że miłość zwycięża wszelkie przeciwności. (Ludzki małżonek musi powrócić do swojego świata na zawsze za złamanie zakazu nadanego przez zwierzęcego partnera.) Jednakże każdorazowo roztacza się przed nami widok miłości wiernej do końca. Kilka jeszcze rodzajów relacji zwierzęco - ludzkich w omawianych gatunkach literatury porusza Ługowska w swoim artykule.

Część drugą recenzowanej książki otwiera artykuł redaktora tomu: Z polskich studiów nad ludową bajką zwierzęcą. Adrian Mianecki dokonuje przeglądu polskiej literatury dotyczącej ludowej bajki zwierzęcej. Nie jest to zbiór pokaźny. Wymienia badania Marii Fryczowej (57 wariantów bajki Zwierzęta w chacie zbójeckiej), Marii Jakitowicz (zwierzęta w folklorze) Jana Mirosława Kasjana (historia bajki o zającach i żabach), Ireny Bogocz (formuły finalne w bajkach Zachodniej Słowiańszczyzny), Marka Kątnego (sposoby postaciowania i funkcje fabularne zwierząt ukazane m.in. w bajce zwierzęcej), Stanisławy Niebrzegowskiej-Bartmińskiej (kompozycja bajki zwierzęcej, wyróżniki gatunku) i Pauliny Sekity (rekonstrukcja kategorii czasu i przestrzeni w ludowych bajkach zwierzęcych). Autor dokonuje także ustaleń nad samym gatunkiem bajki i jej najogólniejszą definicją, powołując się na wybitnego w tej kwestii znawcę Juliana Krzyżanowskiego. Proponowałabym czytelnikowi nieco mniej wtajemniczonemu, chcącemu zapanować nad światem bajki zwierzęcej i pragnącemu uporządkowania kwestii zasadniczych w tym temacie rozpoczęcie lektury od tejże właśnie pozycji.

Ciekawe i dość zróżnicowane są pozostałe artykuły zaprezentowane w tej części książki. Przedstawiono duży wybór szczegółowych opracowań dotyczących bajki ludowej, stworzonych przez specjalistów z różnych ośrodków naukowych z całej Polski, co niewątpliwie powinno cieszyć w obliczu stosunkowo ubogiej dotychczas polskiej literatury przedmiotu.

Szczególnie polecam pochylenie się nad Leśmianowskim "Czarnym kozłem"… Małgorzata Czapiga przeprowadza analizę jedynej ze zbioru Klechd polskich opowieści ze zwierzęcym bohaterem. Jest to bardzo szczegółowa analiza oparta o szeroki kontekst kulturowy. Autorka sięga m.in. do mitologii słowiańskiej, aby wyjaśnić pochodzenie i symbolikę kozła, (dla ciekawych: nadmienia nawet o zastosowaniu koziej uryny) ale też czasu, przestrzeni i szeregu innych aspektów: latarnia, akt pisania, wreszcie metamorfoza… i nie wiadomo już: kozioł to, człowiek, a może szatan? Wszak nigdy nie wiadomo, co za stworzenie pod powłoką ludzką na świat przychodzi… Każdy z niej dla siebie i po swojemu korzysta. To tylko pewna, że właściwy jej użytek jest dotąd jeszcze nie znany nikomu.² Mniejsza więc o formę. Wszak bajka zwierzęca mistrzowsko wręcz ukazuje świat… ludzki, prowadzi do refleksji nad kondycją człowieka w każdym czasie. I jak dowodzi za Leśmianem autorka: Nie rodzimy się i nie umieramy, ale zmieniamy powłoki i światy, przeobrażając się nieustannie. (…) Żywioł metamorfozy ogarnia wszystko i wszystkich, pulsuje tylko sobie znanym rytmem, nie unicestwiając niczego, a jedynie przyodziewając kolejną powłokę, którą przecież i tak ostatecznie można zrzucić w ciemność, "co zazwyczaj śmiercią się nazywa."³