Fot. tyt. E. Grygier: Kolekcja wałków edisonowskich
W sercu Estonii, nad rzeką Emajõgi położone jest miasto o niezwykle bogatych tradycjach uniwersyteckich – Tartu. Założony przez Gustawa Adolfa w 1632 roku Uniwersytet w Tartu był drugą wyższą uczelnią ówczesnego szwedzkiego imperium. Obecnie jest to jedna z najważniejszych szkół wyższych kraju. Poza tradycjami akademickimi z miastem związana jest także historia dokumentacji estońskiego folkloru. To tutaj w 1927 roku powstało Centralne Archiwum Folkloru[1], obecnie będące częścią Muzeum Literatury[2]. Pierwszym dyrektorem archiwum był Oscar Loorits (1890–1961), który zorganizował placówkę jako centralne archiwum skupiające rozproszone wcześniej materiały[3]. W zbiorach Estońskiego Archiwum Folkloru znajdują się materiały pisane, fotografie oraz nagrania dźwiękowe i filmowe.
Kolekcja manuskryptów
Trzonem kolekcji jest zbiór XIX-wiecznych manuskryptów Jakoba Hurta vel Hurda (1839–1907), estońskiego teologa, językoznawcy i folklorysty. Hurt zbierał i spisywał tradycyjne pieśni z całego kraju (włącznie z wyspami), choć dostrzegalna jest szczególna koncentracja badań w centralnej Estonii. W przeciwieństwie do Oskara Kolberga Hurt zapisywał wyłącznie teksty pieśni, które z pomocą rodziny i znajomych zaczął zbierać około 1860 roku[4]. Jego kolekcja rękopisów zawiera 162 zapisane odręcznie tomy[5].
Ważną część kolekcji manuskryptów stanowią także materiały zebrane przez Matthiasa Johanna Eisena (1857–1934). Łącznie w Estońskim Archiwum Folkloru zgromadzonych zostało 148046 stron z zapisem tekstów pieśni i melodii.
Po założeniu archiwum w 1927 roku rozpoczęto systematyczne powiększanie zbiorów. W kolejnych latach zorganizowano wyprawy badawcze, mające na celu zarejestrowanie konkretnych przejawów folkloru. Na przełomie 1932 i 1933 roku skupiono się na historiach związanych z istotami nadprzyrodzonymi, w latach 1934-35 zbierano gry i zabawy ludowe, a tuż przed wojną – w latach 1938-39 – poszukiwano legend.
Kolekcja nagrań dźwiękowych
Równolegle ze zbieraniem przekazów ustnych, w 1927 roku rozpoczęto także systematyczną rejestrację muzyki tradycyjnej, choć pierwsze nagranie folkloru estońskiego miało miejsce znacznie wcześniej – w 1912 roku (rejestracji za pomocą fonografu Edisona dokonał fiński badacz Armas Otto Aapo Väisänen)[6].
W zbiorach archiwalnych znajdują się zarówno nagrania folkloru muzycznego, jak i słownego. Najstarsze nagrania w kolekcji zarejestrowane zostały na wałkach woskowych (łącznie w archiwum znajduje się 575 sztuk, choć nie wszystkie zawierają muzykę tradycyjną, a część z nich to wałki z nagraniami komercyjnymi). Znaczącą częścią kolekcji jest też zbiór płyt szelakowych z lat 1936-38. Najwięcej materiału zgromadzono jednak na taśmach magnetycznych oraz kasetach magnetofonowych (a później także współczesnych nośnikach – aż po formaty cyfrowe). Od 1995 roku używano do rejestracji także minidysków, a od 2000 roku zapisu dokonuje się także w postaci cyfrowej na kartach pamięci.
Kolekcja zawiera nie tylko nagrania folkloru estońskiego, lecz także łotewskiego. Zarejestrowano również przekazy w języku liwskim[7] oraz folklor Iżorów[8].
Pozostałe materiały fotograficzne i audiowizualne
W placówce poza materiałami rękopiśmiennymi i dźwiękowymi gromadzona jest dokumentacja fotograficzna (najstarsze zdjęcia pochodzą z końca XIX wieku). Kolekcja zawiera zdjęcia wykonawców, folklorystów pracujących w terenie czy obiektów związanych z folklorem. W archiwum znajdują się zarówno zdjęcia czarno-białe, jak i kolorowe; wykonane techniką analogowej fotografii, jak i współczesne – cyfrowe. Zbiory fotograficzne to blisko 18 tys. zdjęć czarno-białych, niespełna 8 tys. kolorowych i blisko 17 tys. cyfrowych fotografii[9]. W latach 60. ubiegłego wieku rozpoczęto utrwalanie folkloru poprzez rejestrację wideo.
Digitalizacja i udostępnianie zbiorów
W latach 90. XX wieku w Eesti Rahvaluule Arhiiv rozpoczęto digitalizację zbiorów. Obecnie materiały archiwalne przeglądać można w kilku bazach internetowych, m.in. bazie pieśni runicznych (http://www.folklore.ee/regilaul). Zbiór skupia najbardziej archaiczne i unikatowe przejawy pieśniowego folkloru estońskiego. Można wyszukiwać poprzez nazwę zbieracza, region, parafię itd. Baza zawiera 75 tys. tekstów pieśni (co stanowi ponad połowę całego materiału runicznego zebranego w Estonii). Rękopisy Jakoba Hurta i inne manuskrypty dostępne są w tzw. „wirtualnej piwnicy” Muzeum Literatury – bazie Kivike (http://kivike.kirmus.ee). Do korzystania z większości baz konieczna jest jednak znajomość języka estońskiego.
Archiwum wydaje także publikacje płytowe z tradycyjną muzyką estońską, m.in. zawierający aż trzy płyty CD album „Anthology of Estonian Traditional Music” (2013, Eesti Kirjandusmuuseum[10]). Jest to dwujęzyczne (estońsko-angielskie) wydawnictwo, szczegółowo prezentujące biografie i charakterystyki zarejestrowanych wykonawców. Materiał prezentowany na tej płycie przynosi pieśni doroczne, rodzinne, liryczne i inne, a także liczne melodie instrumentalne.
Warto odnotować, że teksty przetłumaczone są na język angielski i posiadają zapis nutowy, dzięki temu lektura audialna jest zdecydowanie bardziej owocna.
Post Scriptum
W Archiwum Folkloru Estońskiego oglądać można także tematyczną wystawę poświęconą dokumentacji folkloru. Eksponowane są materiały rękopiśmienne: manuskrypty, nuty, różnego rodzaju diariusze. Ponadto obejrzeć można fotografie i plansze ukazujące działalność Jakoba Hurta; jest także kącik badacza, w którym na stoliczku stoi fonograf i kilka edisonowskich wałków...
Więcej informacji na stronie internetowej archiwum: http://www.folklore.ee/era/eng/ .
Warto też prześledzić elektroniczną[11], całkowicie bezpłatną, anglojęzyczną publikację „Folklore”, wydawaną od 1996 roku przez Estońskie Muzeum Literatury (http://www.folklore.ee/folklore/ksisu.htm).
Ewelina Grygier
W maju 2015 roku miałam okazję zwiedzić Estońskie Archiwum Folkloru. Pragnę w szczególności podziękować Oldze Ivaškevitš oraz Kadri Tamm za zaznajomienie mnie ze zbiorami.
[1] Jest to więc placówka nieco starsza niż polskie archiwa – przypomnijmy, że Regionalne Archiwum Fonograficzne w Poznaniu powstało w 1930 roku, a warszawskie Centralne Archiwum Fonograficzne w 1934 roku.
[2] Risto Järv podkreśla, że określenie placówki jako „muzeum” jest nieco zwodnicze, ponieważ miejsce to jest przede wszystkim ośrodkiem „badawczym, a część wystawowa zajmuje niewielkie miejsce w jej działalności. Por. R. Järv, Estonian Folklore Archives, „Oral Tradition” 2013, nr 28/2, s. 293
[3] Risto Järv, dz. cyt., s. 291-298.
[4] Dla porównania warto przypomnieć, że Oskar Kolberg rozpoczął wycieczki w teren w celu zbierania pieśni już w latach 40. XX wieku, por. A. Skrukwa, Oskar Kolberg 1814-1890, Poznań 2014, s. 35-37.
[5] Zbiory te zostały zdigitalizowane w latach 2011-2012 i są udostępniane w internetowej bazie Kivike Kirjandusmuuseumi Virtuaalne Kelder (co w dosłownym tłumaczeniu oznacza „wirtualna piwnica Muzeum Literatury”). Baza dostępna jest pod adresem: http://kivike.kirmus.ee. Por. R. Järv, dz. cyt., s. 296.
[6] Warto przypomnieć, że pierwsze znane polskie nagranie muzyki tradycyjnej pochodzi z Podhala z 1904 roku. Za pomocą edisonowskiego fonografu, na dwóch wałkach woskowych Roman Zawiliński zarejestrował orację weselną oraz pieśni w wykonaniu Jana Sabały syna. Kolejnych większych rejestracji (także na Podhalu) dokonał Niemiec, Willy Blossfeld; a w latach 1913-14 muzykę podhalańską rejestrował Juliusz Zborowski (nagrania te zostały zdigitalizowane i wydane na płycie CD w 2015 roku: Rozpoczął tedy fonograf zbieranie melodii podhalańskich. Pierwsze nagrania muzyki tradycyjnej na Podhalu ze zbiorów Muzeum Tatrzańskiego i Instytutu Sztuki PAN odtworzone po ponad stu latach). W 1928 roku muzykolog z Uniwersytetu Poznańskiego – Łucjan Kamieński dokonał pierwszych nagrań dud wielkopolskich (w wykonaniu znakomitego muzyka Michała Kulawiaka); a dwa lata później utworzone zostało Regionalne Archiwum Fonograficzne. Por. J. Jackowski, Zachować dawne nagrania. Zarys historii dokumentacji fonograficznej i filmowej polskich tradycji muzycznych i tanecznych, cz. 1, Przełom XIX i XX w. – do drugiej wojny światowej, Warszawa 2014, s. 46-47, 66-67, 131.
[7] Język liwski – język, którym posługuje się ugrofińska grupa Liwów (ok. stuosobowa społeczność żyjąca współcześnie w północnej części Łotwy). Ze względu na małą liczebność jest to grupa, której „kulturę usiłuje się dziś objąć szczególną ochroną” (J. Bednarski, Europa Środkowowschodnia, [w:] Wielka Encyklopedia Geografii Świata, t. 18, Świat grup etnicznych, red. A. Posern-Zieliński, Poznań 2000, s. 47.
[8] Iżorowie, Iżorianie – grupa ugrofińska, zamieszkująca tereny pomiędzy Narwią a Newą, o której źródła pisane donosiły już w XII wieku. Od lat 30. XX wieku populacja Iżorów drastycznie maleje. Por. strona www [dostęp: 18 lutego 2016]: http://www.eki.ee/books/redbook/izhorians.shtml.
[9] Stan na rok 2013; R. Järv, dz. cyt., s. 294.
[10] Płyta jest poszerzoną reedycją wydania z 1970 roku.
[11] Publikacja ukazuje się także w wersji drukowanej.
W sercu Estonii, nad rzeką Emajõgi położone jest miasto o niezwykle bogatych tradycjach uniwersyteckich – Tartu. Założony przez Gustawa Adolfa w 1632 roku Uniwersytet w Tartu był drugą wyższą uczelnią ówczesnego szwedzkiego imperium. Obecnie jest to jedna z najważniejszych szkół wyższych kraju. Poza tradycjami akademickimi z miastem związana jest także historia dokumentacji estońskiego folkloru. To tutaj w 1927 roku powstało Centralne Archiwum Folkloru1, obecnie będące częścią Muzeum Literatury2. Pierwszym dyrektorem archiwum był Oscar Loorits (1890–1961), który zorganizował placówkę jako centralne archiwum skupiające rozproszone wcześniej materiały3. W zbiorach Estońskiego Archiwum Folkloru znajdują się materiały pisane, fotografie oraz nagrania dźwiękowe i filmowe.