Z historii żydowskiego Lublina

Historia Lublina jako miasta zaczyna się w czasach średniowiecznych, kiedy to w 1317 r. otrzymał prawa miejskie i stał się własnością królewską. Nie jest do końca pewne kiedy ludność żydowska pojawiła się w tych rejonach, jednak ślady jej obecności sięgają aż IX wieku, czego dowodem mogą być znaleziska w postaci monet kufickich, które zdaniem badaczy są pozostałościami po karawanach kupieckich przechodzących przez tereny lubelskie w IX i X wieku.

W niektórych opracowaniach można znaleźć niepotwierdzone podanie, mówiące o tym, że Kazimierz Wielki w 1336 r. ufundował przedmieście "Kazimierz", gdzie Żydzi mogli się osiedlać. W 1453 r. natomiast, decyzją króla Kazimierza Jagiellończyka, nadano starozakonnym przywilej, na mocy którego mogli zajmować się sprzedażą oraz kupnem na terenach miast, które zamieszkiwali. Żydzi lubelscy szybko wpisali się w kulturę i życie codzienne miasta. To właśnie w Lublinie powstało jedno z najstarszych w kraju skupisk żydowskich. Zapis z 1510 r., mówi że starozakonni posiadali wówczas 7 domów, a osiedlać się mogli jedynie na Podzamczu, które znajdowało się poza murami miasta.

Mieszczanie nie byli zbyt tolerancyjni wobec Żydów, czego dowodem są skargi wniesione na nich w latach 1518 i 1521. Oczywiście byli również i tacy, którzy byli im przychylni: dzięki poparciu starosty Jana z Pilczy w 1523 r., król Zygmunt I nadał im takie same prawa jakie posiadali Żydzi zamieszkujący w innych miastach Polski.

Wiek XVI w Polsce to okres znacznego rozkwitu gospodarczego. Liczne targi i jarmarki, które odbywały się w tym czasie na terenie Lublina, przyniosły miastu sławę, która wykraczała daleko poza tereny kraju. Żydowscy kupcy korzystali na popularności miasta, licznie sprzedając swoje towary. Spotykało się to ze stanowczym sprzeciwem mieszczan, którzy skarżyli się, że Żydzi przejęli handel i uprzedzają miasto we wszelkich transakcjach. Spory zażegnane zostały dopiero dzięki podpisanej w 1550 r. ugodzie, na mocy której Żydom wolno było handlować jedynie w poniedziałek i piątek. Na terenach królewszczyzn, które zarządzane były przez starostów, Żydzi uzyskali od Stanisława Tęczyńskiego trzy parcele: pod nową jatkę, plac pod budowę szpitala oraz część góry Grodzisko z przeznaczeniem na cmentarz. Bardzo ważnym wydarzeniem w historii lubelskich Żydów było uzyskanie przywileju królewskiego w 1567 r., dzięki któremu mogli wznieść murowaną synagogę, nazwaną później imieniem rabina Szlomo Lurii - Maharszalszul.

Obok Jarosławia, w XVI w. Lublin był jednym z głównych miejsc posiedzeń Sejmu Waad Arba Aracot (Sejm Czterech Ziem): Wielkopolski, Małopolski, Litwy i Rusi. Był to najwyższy organ władzy i reprezentacji ludności żydowskiej, który funkcjonował od roku 1580 do 1764. W Lublinie zjazdy i obrady Waadu odbywały się raz w roku, zwykle podczas zimowych jarmarków.

Wiek XVII przyniósł wzmożenie konfliktów między Żydami a mieszczanami oraz duchowieństwem. Starozakonnych oskarżani byli o rytualne mordy, których zdaniem ludności dokonywali na mieszkańcach Lublina. Dodatkowo sytuację zaostrzały liczne najazdy wojsk kozackich, moskiewskich i szwedzkich, które plądrowały i niszczyły miasto, powodując jego znaczne zubożenie. Dotknęło to również dzielnicę żydowską, która została w 1655 r. spalona przez wojska kozacko-moskiewskie. Niestabilna sytuacja oraz poczucie ciągłego zagrożenia spowodowały, że dawne konflikty związane z handlem odrodziły się na nowo. Mieszczanie optowali za wprowadzeniem kolejnych ograniczeń, które miały poprawić ich sytuację materialną. Kres tej sprawy nastąpił na sejmie w Grodnie, na którym król Jan III Sobieski uznał działalność kupców żydowskich za szkodliwą i zakazał im jakiegokolwiek handlu w obrębie murów miasta. Mimo to, z czasem wprowadzone zakazy zaczęły być uchylane, a w 1696 r. Żydzi ponownie otrzymali pełnię praw do handlu.

Kolejne lata nie przyniosły stabilizacji w stosunkach mieszczan i Żydów. Nie ustawała walka o prawo do handlu jak i również o przebywanie czy też zamieszkiwanie starozakonnych na terenach miasta. Dekret z 1720 r. nakazywał Żydom opuszczenie murów miasta oraz dodatkowo zabraniał mieszczanom wynajmowania im jakichkolwiek lokali. Nie przyniosło to jednak oczekiwanych efektów, albowiem sami Żydzi również starali się trzymać jak najbliżej miasta, często nielegalnie sprzedając swoje towary w jego obrębie. Ułatwiali im to głównie przedstawiciele szlachty Lublina, którzy oddawali do użytku Żydom swoje lokale, czerpiąc z tego niemałe korzyści finansowe. Ciągłe protesty mieszczan, powodowały kolejne odwołania się do wyższych instancji. Przez długi czas ich interwencje nie przynosiły żadnych efektów, lecz w końcu w 1761 r., wskutek nasilenia protestów, doszło do ponownego wysiedlenia starozakonnych handlarzy z terenów miasta. W związku z zaistniałą sytuacją przenieśli się oni ponownie na Podzamcze, zajmując również inne przedmieścia, głównie tereny Kalinowszczyzny i Piask, a także położoną pod Lublinem Wieniawę.

Jedenaście lat później zabór austriacki zachwiał chwilową stabilizacją w stosunkach polsko-żydowskich. Żydzi ponownie pojawili się w mieście, wynajmując posesje należące do szlachty. Zaowocowało to utworzeniem triumwiratu, który w brutalny sposób przystąpił do rozwiązania problemu z Żydami. Przeciwnicy starozakonnych siłą przepędzali ich z miasta, jednocześnie plądrując sklepy należące do nich oraz konfiskując ich towary. Ostre i stanowcze działania spotkały się z protestami wysoko postawionych urzędników, którzy w krótkim czasie uchwalili na nowo prawo handlowe, które dawało więcej swobody handlarzom żydowskim.

Końcówka XVIII wieku to bardzo ważny okres w historii żydowskiej ludności lubelskiej - do miasta przybył wtedy Jakub Icchak Horowic, nazwany później "Widzącym z Lublina". Za jego sprawą do miasta ściągali chasydzi z różnych stron całej Polski. Na tyłach jego domu przy ulicy Szerokiej na Podzamczu funkcjonowała od 1794 r. bożnica, a dzięki jego działalności na początku XIX wieku Lublin stał się jednym z najaktywniejszych ośrodków żydowskich w Polsce.

W roku 1821 r. nastąpiła zmiana żydowskich organizacji kahalnych, które w Lublinie funkcjonowały od XV w. Generał Józef Zajączek, namiestnik Królestwa Polskiego, zastąpił kahały dozorami bożniczymi. Dziewięć lat później miasto podzieliło się na dwa cyrkuły: pierwszy z nich stanowiło miasto chrześcijańskie, natomiast cyrkuł drugi był obszarem, który mogli zamieszkiwać Żydzi. Dopiero w roku 1862 r., wskutek reform Wielopolskiego, Żydzi otrzymali możliwość zakupu nieruchomości na terenie całego miasta. Najchętniej kupowane były posesje na Starym Mieście, które szybko stało się dzielnicą żydowską. Od drugiej połowy XIX wieku zamożniejsi mieszkańcy społeczności żydowskiej posiadali własne kamienice, fabryki tytoniu, browary, olejarnie, garbarnie, cegielnie oraz mniejsze sklepy przy ul. Lubartowskiej. W 1886 r. otwarty został tam również nowy szpital żydowski, wzniesiony dzięki funduszom Gminy Wyznaniowej Żydowskiej. Ponadto w Lublinie zaczęły powstawać pierwsze szkoły żydowskie, w których nauczano w języku polskim, rosyjskim oraz hebrajskim.

Wiek XX, ze względu na wybuch dwóch wojen, był burzliwym okresem w historii Żydów lubelskich. W 1915 r. cała Lubelszczyzna znajdowała się pod okupacją Austro-Węgier, czego bezpośrednią przyczyną byłą liberalizacja życia społecznego i politycznego. Po odzyskaniu niepodległości w 1918 r. na Lubelszczyźnie zaczęły powstawać lokalne oddziały żydowskich partii politycznych, kluby sportowe, teatry. 16 funkcjonujących w tym okresie drukarni żydowskich wydawało 18 różnych czasopism. Rozwijało się również szkolnictwo, efektem czego było powstanie w Lublinie m.in. Gimnazjum Humanistycznego, Hebrajskiej Szkoły Powszechnej "Tarbut", szkoły "Bejt Jakow", Polsko-Hebrajskiej Szkoły "Kadimah" czy Gimnazjum Szperów. W 1930 r. otwarto Wyższą Uczelnię Talmudyczną - Jeszywas Chachmej Lublin (Uczelnia Mędrców Lublina), której twórcą i pierwszym rektorem został rabin Majer Szapira. Uczelnia funkcjonowała do wybuchu drugiej wojny światowej.

Rok 1939 był okresem represji i prześladowań wobec ludności żydowskiej. Wysiedlono ją z głównych ulic miasta oraz wprowadzono obowiązek noszenia specjalnych oznaczeń (początkowo była to żółta łata, później opaska z gwiazdą Dawida).

Na terenie Podzamcza w 1941 r. utworzono getto, w którym koncentrowano ludność żydowską. Funkcjonowała tam Rada Żydowska - Judenrat, a także Żydowska Służba Porządkowa. Rok później, w nocy z 16. na 17. marca przystąpiono do likwidacji getta. Trwała ona do połowy kwietnia. W tym okresie wywieziono z Lublina 18 000 Żydów. Część deportowano do obozu zagłady w Bełżcu, natomiast pozostałych przeniesiono najpierw do getta na Majdanie Tatarskim, a w listopadzie 1942 r. do hitlerowskiego obozu koncentracyjnego na Majdanku. Niespełna rok później, dnia 3. listopada 1943 r. na Majdanku, miała miejsce masowa egzekucja pozostałej ludności żydowskiej, której głównym założeniem było położyć kres istnieniu tej społeczności na terenie Lublina. Przeżyła tylko nieliczna grupa Żydów, którzy zatrudnieni byli w zakładach budowy samolotów Heinkel w Budzyniu koło Kraśnika.

Po zakończeniu wojny społeczność żydowska w Lublinie zaczęła się powoli odradzać. W sierpniu 1944 r. założono Samodzielny Referat dla Spraw Pomocy Ludności Żydowskiej, który zrzeszał przebywających w mieście Żydów. W listopadzie tego samego roku zaczął funkcjonować również Centralny Komitet Żydów, a miasto, również za sprawą tworzących się na jego terenie żydowskich partii politycznych, zaczęło być uznawane za stolicę polskiego żydostwa. Wiele z instytucji, które powstały w tamtym okresie, przeniosły się wkrótce w inne rejony polski, m.in. do Łodzi i Warszawy. Mimo to liczba żydowskich mieszkańców Lublina zaczęła się stopniowo kurczyć - głównie ze względu na tragiczne wydarzenia z Kielc z 1946 r., jak i również późniejsze działania władz z 1968 r. skierowane przeciw Żydom.

Obecnie w Lublinie społeczność żydowska liczy zaledwie kilkadziesiąt osób, a w mieście funkcjonuje filia warszawskiej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej oraz oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce.