Wigilia św. Jana Chrzciciela w polskiej tradycji ludowej

Wigilię świętego Jana Chrzcicielaw polskiej tradycji ludowej obchodzonow związku z letnim przesileniem słonecznym,przypadającym na dzień 24czerwca (dzień świętego Jana Chrzciciela).W tym dniu wspólnie rozpalanoogień, przy którym odbywały się zabawy,tańce i śpiewy. Towarzyszyły imzaloty młodzieży. Obrzędy sobótkowe,pełniące głównie funkcje matrymonialnei służące zabawie, pierwotnie były obchodzonena cześć ognia i wody. Przypisywanoim także funkcję oczyszczającą(skakanie przez ogień, kąpiel w wodzie).Ogień miał chronić pola przed gradobiciemi korzystnie wpływać na urodzaj.

Najważniejszym elementem obrzędusobótkowego w wigilię świętego JanaChrzciciela – 23 czerwca, było palenieognia Nad Kasz 82, Łęga Świec 105, KarwDobrz 203, K 28 Maz 91, K 17 Lub 100, cozostało utrwalone w pieśniach sobótkowych:Koło Jana, koło Jana ... tam dziewczętasię schodzili ... sobie ogień nałożyli ... tam ichpółnoc ciemna nasła ... K 28 Maz 93; Przyszedłjuż, przyszedł świętego Jana wieczór ...Nałożem my ognia na trzy strony słońca ...Jeden my nakładziem na wychód słońca, drugimy nakładziem na zapad [‘zachód’] słońca... K 24 Maz 350. Wierzono, że ogień sobótkowyma właściwości oczyszczającei ochronne, sprowadza zdrowie, powodzeniei urodzaj. Z takimi przekonaniamima związek szereg praktyk, przedewszystkim skakanie przez ogniska sobótkoweŁęga Świec 105, ZWAK 1885/26,Pośp Śląsk 242,a także tańczenie i śpiewaniewokół nich Nad Kasz 83, K 28Maz 348. Uważano, że im wyżej się skoczy,tym lepsze będzie zdrowie i większeszczęście Pośp Śląsk 242, wyższe zbożei len TL 1995/2-3/56-57. Wierzono, żedziewczyna, która bez trudu przeskoczyłaprzez ogień, w tym roku wyjdzie zamąż K 4 Kuj 267. Skakanie przez ogieńmiało także chronić przed czarami KulMiW 417-418.

W wigilię świętego Jana młodzieżchodziła z pochodniami po miedzachi drogach opasujących pola, łąki i pastwiska,oraz po granicach wsi ŁSE 1962/138.Zapalano beczki ze smołą K 48 Ta-Rz 82,palono miotły Pośp Śląsk 241-242, strzelanoi zapalano sztuczne ogniePośp Śląsk242. Wierzono, że ogień, dym, krzykii strzelanie przepędzą złe moce PośpŚląsk 242.

Wigilia świętego Jana była dniem,w którym praktykowano wróżby,zwłaszcza matrymonialne. W tych wróżbachwykorzystywano wodę, na którądziewczęta i chłopcy rzucali wiankiStel Pom 167-168, Nad Kasz 74, K 24 Maz175. Praktyka rzucania wianków zostałautrwalona w przysłowiach: Jutro świętyJanek, puśćmy na wodę wianek. NKPPJan św. Chrzciciel 13; Wanda [23 VI] z Jankiem[24 VI] puszczają wianki po wodziei wspólnie radzą o przyszłej pogodzie.Bich Pog 81. Z ruchu wianków dziewczętawróżyły o zamążpójściu bądź dalszympanieństwie. Ta dziewczyna, którejwianek popłynął, niebawem miała wyjśćza mąż, a ta, której wianek zatrzymał sięprzy brzegu, miała nie wydać się prędkoZWAK 1886/90. Jeśli wianki zeszły sięze sobą, przepowiadano dziewczynie, żezejdzie się z chłopcem Wisła 1894/273,gdy rozchodziły się, miało to oznaczać,że pozostanie przez dłuższy czas w panieństwie.Złą wróżbą miało być tonięciewianka – oznaczało to śmierć dziewczynylub chłopca TL 1995/2-3/56-57.

W celach wróżebnych wykorzystywanotakże rośliny. Dziewczęta zrywałybylicę i szukały pod nią węgielków -znalezienie ich oznaczało zamążpójście,a znalezienie robaka utratę dziewictwaWisła 1894/274. Rzucanie bylicy na dachmiało przyspieszyć wyjście za mąż Wisła1891/652. Inną wróżbą matrymonialnąbyło zakopywanie liści w ziemi. Gdyw ciągu doby robak ugryzł liść, oznaczałoto, że w tym roku dziewczyna wyjdzieza mąż Stel Pom 175.

Wedle wierzeń ludowych w wigilięświętego Jana o północy kwitnie paproć.Wtedy też udawano się na poszukiwaniajej kwiatu Łęga Świec 126, K 17 Lub 152.Wierzono, że ten, kto zerwie kwiat paproci,dowie się gdzie znajdują się ukryteskarby Stel Pom 168, Plesz Międz 91,będzie bogaty ZWAK 1882/253, K 17 Lub152, pozna wszelkie tajemnice na świecieK 9 Poz 143, Karw Dobrz 203-204 i będziemiał szczęście Stel Pom 169, K 17 Lub 152.W baśni chłop, któremu w wigilię świętegoJana wpada do buta kwiat paproci,wie gdzie są ukryte skarby: [Chłopu zaginęłakrowa.] Szuka biedak krowy i płaczegorzko na swą dolę, ale krowy jak niema,tak niema. Wtem zakwitła paproć, gdyżbyła to właśnie wilija ś. Jana. Kwitnęła cudniepaproć, blask nadziemski rozsiewając. Poskoczystarzec, aby zerwać kwiat złocisty, alekwiat zleciał na ziemię i wpadł w but biedakowi.Wiedział on zaraz, gdzie krowa i widziałw polu wielkie skarby K 15 Poz 64.

Wierzono, że w wigilię świętego Janaogień, woda i rośliny nabierają magicznychwłaściwości Pośp Śląsk 241, a zwierzętai rośliny mówią ludzkim głosemTL 1995/2-3/56-57. W tym dniu zbieranozioła K 9 Poz 143, Łęga Świec 105, ponieważwierzono, że dzięki temu, że zostałyochrzczone przez świętego Jana SychSGKasz 6/209, mają specjalne właściwościKarw Dobrz 204.

Według wierzeń ludowych w wigilięświętego Jana czarownice zbierająsię na Łysej Górze Stel Pom 168, Pal Zer20, 113. Mają mieć w tym dniu szczególnąmoc szkodzenia ludziom Nad Kasz137. Wierzono, że aby odebrać krowommleko, zbierały rosę skopkiem, powązkądo cedzenia mleka, fartuchem, powrozem,uzdą lub wiechciem Wisła 1892/925,ZWAK 1879/33.

W celu odpędzenia czarownic i złychduchów w wigilię lub w dniu świętegoJana w strzechy, ściany, drzwi i oknadomów oraz w chlewach, oborach i stajniachzatykano zioła i gałązki drzew,m.in. bylicę Nieb Przes 176, łopian KulMiW 417, lipę K 19 Kiel 194, olszynę StelPom 219-220 i bez Plesz Międz 91. Sposobemochrony przed czarownicamimiało być również wypalanie lub pisaniekredą, smołą bądź dziegciem krzyżyna drzwiach i ścianach domów, chlewówi obór Nad Kasz 137 oraz zakopy wanie pod progiem domu albo kładzeniew chlewie lub przed oborą skrzyżowanychmioteł Pośp Śląsk 246, brony Wisła1901/178 lub siekiery ostrzem do górySzyf MiW 161. Aby bydło było bezpieczneod czarów i nie chorowało przepędzanoje przez ognisko sobótkowe Kul MiW417-418, TL 1995/2-3/56-57. Pod żłobykrów kładziono żywokost ŁSE 1962/139-140. Wcześnie spędzano krowy z pastwiska,aby czarownice nie zabrały im mlekaStel Pom 169.

Panowało przekonanie, że w wigilięświętego Jana Chrzciciela słońce drgaPlesz Międz 91 i skacze Glog Bad 171.

W wigilię świętego Jana Chrzcicielawykonywano zabiegi lecznicze i profilaktyczne.Aby głowa nie bolała przezcały rok, noszono na niej wieniec z bylicyPal Zer 60. Opasywanie się bylicą miałozabezpieczać od bólu krzyża ZWAK1879/12. W tym dniu czyszczono studnie,aby mieć zdrową i czystą wodę K 19 Kiel194, ZWAK 1885/26. Na dno studni wrzucanochleb i sól święcone w dniu świętejAgaty (5 II) K 48 Ta-Rz 82. W polu zatykanogałązki leszczyny, aby ochronić zbioryprzed wichurą i gradobiciem ZWAK1882/245, TL 1995/2-3/56-57. Na Śląskuzatykano gałązki brzozy lub świerku, comiało zabezpieczać przed burzą PośpŚląsk 318. W pole lnu wkładano gałązkibrzozy ŁSE 1962/139-140, olchę Glog Bad161 lub łopian TL 1995/2-3/56-57, żeby lenwyrósł wysoki.

W wigilię świętego Jana wykonywanozabiegi mające na celu zwiększenieurodzaju. Odzierano drzewa owocowez kory, aby rodziły ZWAK 1882/208-209. Okopywano kapustę, żeby dobrzewiązała się w główki, była duża i ładnaZWAK 1879/11 (mówiono: Święty Jangłowę wiąże PSL 1983/3-4/175) i żeby niezjadły jej mrówki K 48 Ta-Rz 82. Wierzono,że w tym dniu trzeba pielić grządkikapusty, gdyż w przeciwnym razie kapustanie obrodzi Wisła 1892/924. Związywanolub łamano łodygi czosnku i cebuli,aby nie rosły pod ziemię albo w góręŚwięt Nadr 560. Na Lubelszczyźnie kobietywiązały węzły na szczypiorze cebulii czosnku, aby te warzywa lepiej wiązałysię w główki TL 1995/2-3/56.

W tym dniu podejmowano działaniaochronne. Na Lubelszczyźnie wierzono,że gałązki leszczyny, umieszczonew czterech rogach dachu, będą chronić odgrzmotów i nawałnic, a krzyżyki z drzewasosnowego na drzwiach i oknach –od burzy i gradu TL 1995/2-3/56-57. Liściejesionu zatknięte w tym dniu miałyodstraszać węże Wisła 1892/341, a bylicamiała zabezpieczać domowników przedchorobami K 19 Kiel 190.

Agata Bielak
doktorantka InstytutuFilologii Polskiej UMCS

Bibliografia:
Bich Pog - Bichta Henryk, Przepowiedniei przysłowia ludowe o pogodzie i nietylko, Lublin 2011.
Glog Bad – Gloger Zygmunt, Obrzędy,zwyczaje i wierzenia na ziemiach nad Narwiąi Biebrzą, wybór i oprac. HalinaHorodyska, [w:] Zygmunt Gloger – badaczprzeszłości ziemi ojczystej, Warszawa1978, s. 141-244.
K – Kolberg Oskar, Dzieła wszystkie,Wrocław:
K 4 Kuj – T. 4 Kujawy, cz. 2, 1962.
K 15 Poz – T. 15 W. Ks. , cz.7, 1962.
K 17 Lub – T. 17 Lubelskie, cz. 2, 1962.
K 19 Kiel – T. 19 Kieleckie, cz. 2, 1963.
K 24 Maz – T. 24 Mazowsze, cz. 1, 1963.
K 28 Maz – T. 28 Mazowsze, cz. 5, 1964.
K 48 Ta-Rz – T. 48 Tarnowskie – Rzeszowskie,z rękopisów oprac. JózefBurszta, Bogusław Linette, red. JózefBurszta, 1967.
Karw Dobrz – Karwicka Teresa, Kulturaludowa Ziemi Dobrzyńskiej, Warszawa1979.
Kul MiW – Kultura ludowa Mazurówi Warmiaków, red. Józef Burszta, Wrocław1976.
Łęga Świec - Łęga Władysław, OkoliceŚwiecia. Materiały etnograficzne, Gdańsk1960.
ŁSE – ,,Łódzkie Studia Etnograficzne”,Łódź-Warszawa, 1959-
ŁSE 1962/131-145 – Dekowski Jan Piotr,Obrzędy i zwyczaje świętojańskie w Piotrkowskiem. Nad Kasz – Nadmorski[Józef Łęgowski],Kaszuby i Kociewie. Język, zwyczaje,przesądy, podania, zagadki i pieśni ludowew północnej części Prus Zachodnich,Poznań 1892.
Nieb Przes – Niebrzegowska Stanisława,Przestrach od przestrachu. Roślinyw ludowych przekazach ustnych, Lublin2000.
NKPP – Nowa księga przysłów i wyrażeńprzysłowiowych polskich, w oparciuo dzieło Samuela Adalberga opracowałZespół Redakcyjny pod kierunkiemJuliana Krzyżanowskiego, Warszawa,t. 1 1969.
Pal Zer – Paluch Adam, Zerwij zielez dziewięciu miedz... Ziołolecznictwo ludowew Polsce w XIX i początku XX wieku,Wrocław 1989.
Plesz Międz – Pleszczyński Adolf, Bojarzymiędzyrzeccy. Studium etnograficzne,Warszawa 1892.
PSL – Polska Sztuka Ludowa, Warszawa1947-
PSL 1983/3-4/175-184 – KubiakKrzysztof, Dzień narodzin głowy. Przyczynekdo badań nad problematyką świętojańską.
Pośp Śląsk - Pośpiech Jerzy, Zwyczajei obrzędy doroczne na Śląsku, Opole 1987.
Stel Pom – Stelmachowska Bożena, Rokobrzędowy na Pomorzu, Toruń 1933.
Sych SGKasz – Sychta Bernard, Słownikgwar kaszubskich na tle kultury ludowej,t. 6, 1976.
Szyf MiW – Szyfer Anna, Zwyczaje, obrzędyi wierzenia Mazurów i Warmiaków,wyd. 2 poszerzone, Olsztyn 1975.
Święt Nadr – Świętek Jan, Lud nadrabski(od Gdowa po Bochnię). Obraz etnograficzny,Kraków 1893.
TL – Twórczość Ludowa, 1986-:
TL 1995/2-3/56-57 - Petera Janina, Sobótkina Lubelszczyźnie.
Wisła - ,,Wisła. Miesięcznik geograficzno-etnograficzny”, Warszawa 1887-1917:
Wisła 1891/651-653 – Poszukiwania.
Wisła 1892/318-371 - Majewski Erazm,Wąż w mowie, pojęciach i praktykach ludunaszego. (Dokończenie).
Wisła 1892/641-662 - Toeppen M[ax P.],Wierzenia mazurskie [cz. 3].
Wisła 1892/923-927 – Lissowski Leon,Sobótka [okolice Radomia].
Wisła 1894/269-280 – Lissowski Leon,Obrzędy weselne w Szołajdach w pow. kutnowskim.
Wisła 1901/177-183 – Witowt [PrackiWitold], Kilka przesądów ze wsi Turowa.(Powiat radzyński).
ZWAK - ,,Zbiór Wiadomości do AntropologiiKrajowej wydawany staraniemKomisji Antropologicznej AkademiiUmiejętności”, Kraków, 1877-1895:
ZWAK 1879/3-61 - Siarkowski Władysław,Materyjały do etnografii ludu polskiegoz okolic Kielc [cz. 2].
ZWAK 1882/201-317 - Gustawicz Bronisław,Podania, przesądy, gadki i nazwyludowe w dziedzinie przyrody. Część druga[Galicja].
ZWAK 1885/3-72 – Siarkowski Władysław,Materyjały do etnografii ludu polskiegoz okolic Pińczowa. Część I.
ZWAK 1886/75-156 – Udziela Seweryn,Materyjały etnograficzne zebranez miasta Ropczyc i okolicy.