S³owacka muzyka ludowa i ruch folklorystyczny

Słowacja należy do krajów z ciągle, jak dotąd, żywym folklorem. Słowacy zachowali w stosunku do niego pozytywne nastawienie. Dzieje się tak być może ze względu na chłopskie korzenie dużej części społeczeństwa; być może również dzięki historii kraju, w której było dużo walk o wolność i tożsamość. Na Słowacji stale rozwija się też ruch folklorystyczny, pomimo że współcześnie państwo od dłuższego czasu nie wspiera go już w takim stopniu, jak w czasach komunizmu. Po roku 1989 zaczęło przybywać na Słowacji nowych, niezależnych od państwa festiwali folklorystycznych oraz innych dużych przedsięwzięć o charakterze widowiskowym.

Charakterystyczną cechą słowackiej muzyki ludowej jest jej różnorodność. W słowackich pieśniach odnaleźć można elementy kultur innych narodów - wpływy rusińskie, polskie, węgierskie, niemieckie, cygańskie. Utrudnienia w przemieszczaniu się ludności, spowodowane górskim środowiskiem, wpłynęły na specyfikę i zachowawczość poszczególnych stylów (styl terchowski, góralski, orawski, horehroński, podpolański, gemerski, style zachodniosłowackie i wschodniosłowackie). Od XIV do XVIII wieku wpływ na ludową muzykę Słowaków wywierała kolonizacja wołoska, która napływała z Bałkanów, Ukrainy oraz południowej Polski.

Do XVIII wieku na Słowacji do tańca przygrywały gajdy; najstarsze informacje o nich pochodzą z XIV wieku. Dopiero w XVIII wieku z miasta na wieś zaczęły przenikać skrzypce. Jest to okres kształtowania się trój-, a nawet czteroosobowego składu smyczkowego kapel (prym, kontra-sekund, basy, czyli wiolonczela albo kontrabas), który przypomina barokowy kwartet smyczkowy. Wpływ barokowej melodyki dotarł w tym okresie również do pieśni słowackich, które uległy zharmonizowaniu.

Za jedne z najstarszych, używane na Słowacji instrumenty, uważa się piszczały (piszczałki); jest ich kilka rodzajów (bezotworowe, 2-otworowe, 3-otworowe, 6-otworowe). Bodajże najciekawszą oraz najbardziej specyficzną z nich jest fujara, czyli piszczała o długości około półtora (i ponad) metra z trzema do czterech otworami. Była najbardziej rozpowszechniona w środkowej Słowacji oraz w południowym Gemerze. Używali jej pasterze owiec, którzy grą umilali sobie chwile przy wypasie lub odpoczynku w szałasie. Najprawdopodobniej fujara pojawiła się po raz pierwszy w XVII stuleciu. Później, w XVIII-XIX stuleciu, pojawiły się heligonki, instrumenty smyczkowe i dęte, cytry oraz cymbały.

Kapela (muzika, banda) była koniecznym elementem wielu ludowych wydarzeń. Była nieodzowna podczas zabawy tanecznej, jak również przy weselach. Członkowie kapel w większości zajmowali się muzykowaniem amatorsko. Profesjonalne zespoły kształtowały się głównie wśród rodów cygańskich. Jeśli ktoś poświęcał się wyłącznie muzyce, nie mógł liczyć na zbytnie poważanie w wiejskim społeczeństwie. Odbierany był wówczas jako lekkoduch, który oddaje się tylko zabawie na zamówienie innych. Mimo wszystko wirtuozeria i muzykalność zawsze wzbudzały podziw, który pociągał za sobą dość dobre finansowe wynagrodzenie.

Kluczową postacią w muzyce ludowej był prymista, który zaczynał i kończył grę kapeli, czujnie reagując na znaki śpiewaków i tancerzy. Był on nauczycielem dla pozostałych członków kapeli. Drugie skrzypce pozostawały uzależnione od gry prymisty, wspierając jego melodię, rzadziej prowadząc samodzielną. Zadanie sekundzisty polegało na harmonizacji melodii. Instrumentem sekundzisty, poza skrzypcami, mogła być także altówka. Basista oprócz prowadzenia linii melodycznej basu, wyznaczał rytm utworu, czym "zastępował" instrument perkusyjny, który w słowackiej muzyce praktycznie nie występował. Znaczącym czynnikiem, który wpłynął na rozwój instrumentalnej muzyki na Słowacji była - pełna wirtuozerii - muzyka Cyganów.

W wielu regionach, zwłaszcza na Podpolaniu, znaną zabawą, popularną głównie wśród mężczyzn było rozkazovanie przed kapelą. Przed grającymi mogło stać niekiedy nawet kilku śpiewaków (rozkazovacov), którzy prześcigali się w tym, kto lepiej zaśpiewa. Zadaniem muzykantów było błyskawicznie reagować na zmianę melodii. Bywało i tak, że pieśni zmieniały się już po pierwszych zwrotkach. Rozkazovaci płacili muzykantom. Jeśli ci nie potrafili grać zgodnie z życzeniami, narażali się na wielkie niezadowolenie.

Mówi się o Słowakach, że są "śpiewnym narodem". Śpiew był częścią ich codziennego życia. Śpiewało się nad kołyską, przy pracy, na łąkach przy koszeniu, grabieniu, po pracy na moście, pod oknami w czasie Bożego Narodzenia oraz oczywiście na zabawach i weselach. W samotności, jak i w towarzystwie innych. Słowacja ma bogaty repertuar śpiewu wielogłosowego. Stanowi on przejście między wschodnią polifonią, a formami wielogłosowymi środkowoeuropejskimi.

Ruch folklorystyczny na Słowacji ma długą tradycję. Złoty okres przeżywał w czasach reżimu komunistycznego, który wspierał go finansowo. W tym czasie powstało mnóstwo nowych zespołów tego typu. Wielu młodych ludzi doszło dzięki nim do głębszego zainteresowanie kulturą tradycyjną. Podczas gdy jeszcze do końca lat 70. autentyczny folklor na Słowacji był nadzwyczaj żywy i dobrze zachowany, zespoły folklorystyczne funkcjonowały w przeświadczeniu, że ich zadaniem jest prezentacja w jakiś sposób "wyższej" formy. Tak podchodziły do tego zagadnienia w zasadzie wszystkie profesjonalne i półprofesjonalne zespoły folklorystyczne.

Na Słowacji pojawia się jednak nowa tendencja w ruchu folklorystycznym. Jest nią zwrot w stronę pierwotnych źródeł, konsekwentnych studiów nad materiałami archiwalnymi, a tym samym bradziej odbudowa tego, co pierwotne, niż przetwarzanie.

Słowacja dysponuje zbiorami (znajdującymi się w państwowych archiwach) około 22 tysięcy muzycznych oraz 30 tysięcy tekstowych zapisów pieśni ludowych, z których najstarsze sięgają XVIII wieku. W zbiorach prywatnych znajduje się dalszych około 7-8 tysięcy zapisów melodycznych. W 1929 roku znany fotograf, filmowiec oraz folklorysta Karol Plicka zorganizował we współpracy z francuską firmą "Pathe" fonograficzną dokumentację ludowych pieśni oraz muzyki. Nagrano wówczas 403 pieśni oraz 66 przykładów muzyki instrumentalnej o słowackiej proweniencji. Obecnie w archiwach różnych instytucji, a także prywatnych kolekcjonerów znajdują się dziesiątki tysięcy godzin nagrań tradycyjnej muzyki ludowej, które czekają na digitalizację oraz szersze publiczne udostępnienie.

Słowacka muzyka ludowa stała się inspiracją dla twórczości wielu rodzimych kompozytorów. Zajmowały się nią również światowej sławy osobistości muzyczne, jak Béla Bartók. To właśnie on - prowadząc niezwykle rozległą działalności badawczą na Słowacji - był osobą, która przyczyniła się do głębszego pozania słowackiego dziedzictwa kulturowego.

Eva BrunovskáTłumaczył Piotr Majczyna