O moich pieśniach - IV

Wiersz "Kołysanka z Topolan" był moim "najpierwszym" utworem. Powstał w 1990 roku i do tej pory nie był publikowany. Babcia Luba O. z Topolan, która śpiewała kiedyś swemu wnukowi trójjęzyczną białorusko - ukraińsko - polską kołysankę i usypiała chłopca słowami litewskimi, jest już prababcią i trzyma się krzepko. Niech żyje i śpiewa 120 lat.

Słownik wyrazów bliskich i swojskich nazw:

Gdzie Topolany, a gdzie Troki - do Topolan, wsi położonej na północny - wschód od Białegostoku jedzie się przez Dojlidy i znacznie starsze od wojewódzkiej metropolii miasteczko Zabłudów. Nazwa miejscowości Dojlidy pochodzi od litewskiego słowa dailide, co oznacza cieślę, fachowca z zakresu budownictwa drewnianego.

Granica gminy Zabłudów od zachodu przebiega między Dojlidami - willową dzielnicą Białegostoku, a Dojlidami Górnymi - osadą. Granica pokrywa się dokładnie z utrwaloną przed wiekami granicą między Województwem Podlaskim w Koronie i Województwem Trockim w Wielkim Księstwie Litewskim. A więc, aż do trzeciego rozbioru Polski odległe litewskie Troki z zamkiem Księcia Witolda były dla Zabłudowa wojewódzką metropolią.

Aciu Bozi i spać - tymi słowami w północnej części Białostocczyzny i na Suwalszczyźnie mamy i babcie usypiają małe dzieci. Proszą je, aby poszły spać pomagając im przy tym złożyć rączki jak do modlitwy. Jeśli więc tę frazę przetłumaczyć z babcinej mowy brzmi ona następująco: pomódl się, podziękuj Panu Bogu i zaśnij. Dla znających nawet w minimalnym stopniu język litewski to tłumaczenie nie budzi żadnych wątpliwości. Słowo aciu pisane jako aču oznacza we współczesnym litewskim grzecznościowy zwrot "dzięki, dziękuję". Słów litewskich używanych na Białostocczyźnie w gwarach języka białoruskiego jest sporo, zaś w gwarze suwalskiej języka polskiego jeszcze więcej. Świadczy to dobitnie nie tylko o przynależności tych ziem aż do rozbiorów do Wielkiego Księstwa Litewskiego i Województwa Trockiego ale także o dawnych mieszkańcach tych terenów, którymi byli spokrewnieni z Litwinami Jadźwingowie. Potem od północy zasiedlali je Litwini, od wschodu i południa Rusini, a od zachodu Polacy - Mazowszanie (Mazurzy).

Spaci, spati, spaty - spaci to znaczy po białorusku i po "topolańsku" spać. A propos - czasownik ten miał taką samą formę w języku staropolskim. Słowa spati używają w najbliżej od Topolan położonej na południu wsi, a jeszcze kilkanaście kilometrów dalej mówi się już tylko tak jak w języku ukraińskim - spaty.

Słonie, słońce, słoneczko - sądzę, że teraz nikt już nie ma żadnych wątpliwości, dlaczego słowo słonie... z wielokropkiem znalazło się na końcu kołysanki. To jasne jak słońce. Po staropolsku słonie oznaczało właśnie słońce, a słońce, słoneczko - to są już zdrobnienia analogiczne np. do ukraińskich słów wikno (okno) i wikonce (okienko).

Dzierkaczy i Derkaczy, Litwini i Korolowcy - wieś Ostrówki i Dawidowicze w gminie Zabłudów dzieli niecałe trzy kilometry. Ale wiadomo, że mieszkańcy Ostrówek i pozostałych wsi na północy gminy to dzierkaczy, zaś ich sąsiedzi z Dawidowicz i wsi nad Narwią to derkaczy. Istnieją jeszcze dwie inne nazwy wyróżniające dwie fale osadnictwa wschodnio-słowiańskiego w gminie Zabłudów: Litwiny i Korolowcy (czyli mieszkańcy królewszczyzn, a także Królestwa Polskiego).

Dzierkaczy - Litwiny mówią miękko: dzie, nie ma (gdzie; nie ma), zaś Derkaczy - Korolowcy twardo: de, ne ma. Uczeni, historycy, językoznawcy i etnografowie twierdzą, że mieszkańcy prawosławnej parafii Ryboły stanowią najdalszy zasięg osadnictwa ruskiego z Wołynia i Polesia. I rzeczywiście mieszkańcy Ryboł i okolicznych wsi mówią na co dzień archaiczną gwarą języka ukraińskiego, śpiewają te same pieśni co ich pobratymcy znad Prypeci i Dniepra.

Łabędzie nieme i gędziec - Kilka lat temu we wsi Topolany wydarzyła się rzecz niebywała. Na wiosnę do stawu, który znajduje się w środku wsi przyleciały dwie pary łabędzi. Pewnego dnia osiem gęsi pani Luby O. zostało aż do wieczora na stawie. O zmroku łabędzie zaatakowały i po krótkiej chwili wszystkie gęsi z pogruchotanymi kośćmi pływały martwe po stawie. Jedna para tych bojowych ptaków osiedliła się w Topolanach i co roku wyprowadza młode.

Na północy Europy bytuje inny gatunek - łabędź krzykliwy. Staropolską nazwę tego ptaka, którą można spotkać w publikacjach z zakresu ornitologii, brzmiała gędziec (gędźba to znaczy po staropolsku śpiew, muzyka). Do końca lat 60 - tych ornitolodzy uważali, że łabędzie krzykliwe - gędźce w Polsce zobaczyć można tylko w przelotach. Później prof. Tomiałojć z Wrocławia odkrył stanowisko łabędzia krzykliwego na Biebrzy, a kilka lat temu ornitolodzy z Północno - Podlaskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków znaleźli gniazda gędźca na stawach w Dojlidach.

Dopiero po przeczytaniu tego fragmentu uświadomiłem sobie skąd pochodzi zwrot "łabędzi śpiew". A więc i dawniej w Polsce muzykalne łabędzie krzykliwe były bardzo rzadko spotykane i ich śpiew słyszany był tylko jesienią na przelotach., a że są one bardzo podobne do łabędzi niemych , to ludziom wydawało się, że to one właśnie śpiewają czasami np. przed odlotem, w razie niebezpieczeństwa.