Legenda o Lloronie

Llorona to mityczna kobieca postać, która narodziła się w świecie meksykańskim. W jej żyłach płynie krew przedhiszpańskiej, azteckiej bogini Cihuacóatl oraz słynnej z historii Konkwisty Indianki - Malinche. O Lloronie opowiadają legendy, pieśni, filmy, opera, a nawet balet. Przeniknęła również do kultury popularnej. Wśród najchętniej wykonywanych utworów meksykańskiej muzyki piosenka "La Llorona" zajmuje szczególną pozycję i niemal każdy muzyk włącza ją do swego repertuaru. Istnieją niezliczone wersje legendy o Lloronie, które podają różne przyczyny zachowania głównej bohaterki. Szczegóły treści (zwłaszcza motyw zbrodni) zależą od narratora. Przeważnie jest to opowieść o losach porzuconej przez mężczyznę kobiety, która w akcie szaleństwa dopuszcza się dzieciobójstwa i samobójstwa. Jako zjawa, pojawia się w pobliżu wody i opłakuje śmierć swoich dzieci.

"La Llorona" - pochodzenie legendy

Dawno temu, w małej meksykańskiej wiosce żyła piękna Indianka, która miała parę nieślubnych dzieci. Pewnego razu spotkała młodego mężczyznę, który urzeczony jej urodą, zakochał się w niej, a ona w nim. Obiecał, że się z nią ożeni i stanie się ojcem dla jej dzieci. Jednak pewnego dnia wyjechał i już nigdy nie wrócił. Kiedy dziewczyna zrozumiała, że jej kochanek opuścił ją na zawsze, wpadła we wściekłość i postradała zmysły. W szale utopiła swoje dzieci w pobliskiej rzece. Gdy zdała sobie sprawę ze swojego czynu, popełniła samobójstwo. Ale jej dusza nigdy nie zaznała spokoju.

Teraz Llorona pojawia się w pobliżu rzeki jako duch z długimi włosami, ubrana na biało. Wygląda równie pięknie jak za życia. Oczarowani zjawą mężczyźni podążają za nią w ciemne, niebezpieczne miejsca, gdzie przeważnie tracą życie. Ludzie nazywają ją Płaczką, gdyż zawsze płacze, szlocha i krzyczy: "Gdzie jesteście moje dzieci?! Co z wami zrobiłam?!"¹

Według Luisa Gonzalesa Obragona ubrana na biało, płacząca zjawa pojawiła się na ulicach Meksyku już w połowie XVI wieku. Słyszana była przeważnie w czasie pełni księżyca. Głośno płakała i szlochała, budząc mieszkańców miasta, po czym znikała w wodzie.² Pochodzenie samej legendy często datuje się na okres kolonialny. Pod wpływem romantycznych upodobań do ludowej tematyki opowieści mówiących o przeszłości narodu, Llorona pojawiła się w literaturze po raz pierwszy w XIX wieku, w sonecie meksykańskiego poety Manuela Carpio.³ Autor opowiada w nim o płaczącym duchu kobiety, która została zamordowana przez swojego męża i pojawiała się na ulicach rodzinnego miasta poety - Veracruz. Nie wspomina nic o dzieciobójstwie, które potem staje się jednym z głównych wątków legendy.⁴

Pierwowzory postaci bohaterki - Cihuacóatl i Malinche

Jak każda legenda czy mit, "La Llorona" ma wiele wersji. Jedna z nich sięga do najstarszego źródła - mitologii Azteków. W tak zwanym Kodeksie Florentyńskim autorstwa franciszkanina Bernardino de Sahaguna, w rozdziale pod tytułem "Bogowie" opisana jest bogini Cihuacóatl, która przez wielu badaczy uważana jest właśnie za pierwowzór Llorony.

Cihuacóatl wywodziła się od bogini Coatlicue tej o spódnicy z wężów. Azteckiej bogini ziemi w jej dwóch aspektach - życia i śmierci. Ziemia jako dawczyni życia i Ziemia pożerająca istoty w niej pogrzebane.⁵ Była również patronką wojny oraz kobiet zmarłych podczas porodu. Jej atrybuty to: tarcza i miecz, a atuty - odwaga i siła. Nazywana była kobietą-wężem, barbarzyńską bestią, kredową postacią, która przynosiła nieszczęście i złe nowiny. Słynęła z tego (...), że kiedy miało się coś zdarzyć, ona zapowiadała to najpierw, na długo przedtem, zanim się wydarzyło.⁶ Okryta białą suknią pojawiała się często przed mężczyznami i wciągała ich w podziemia. Krążyła z pustym becikiem w ramionach po ulicach Meksyku płacząc, zawodząc i krzycząc.⁷ "Cihuacóatl/Quilaztli była hipostazą żeńskiego aspektu najwyższego bóstwa i występowała także pod imieniem Tonana "Nasza Matka". Jako taka mogła być utożsamiana z Coatlicue (...)."⁸

Na początku 12 Księgi Kodeksu Florentyńskiego znajduje się osiem złowróżbnych przepowiedni, spisanych przez Sahaguna, o których Indianie oraz Montezuma twierdzili, że poznali je dziesięć lat przed przybyciem Hiszpanów. Szósta wróżba dotyczy właśnie bogini Cihuacóatl i mówi:

Wiele razy słychać było, jak gdyby kobieta płakała; szła nocami krzycząc, szła wołając wielkim głosem:
- Dzieci moje, więc już musimy odejść daleko!
Czasami zaś mówiła:
- Dzieci moje, dokąd was zaprowadzę?⁹

W artykule poświęconym Cihuacóatl i Lloronie, Anna Maria Carbonelli odwołuje się do Diego Durana, który w 1570 roku pisał, iż wysocy rangą kapłani azteccy manipulowali wyobrażeniami ważnych bóstw po to, aby pozyskać więcej ofiar z ludzi, których składano bogom wojny. Takim przykładem może być właśnie manipulacja wizerunkiem Cihuacóatl. Kapłani wybierali zwykłą kobietę, która wcielając się w postać tej bogini miała opiekować się becikiem, w którym zamiast dziecka był ofiarny nóż. Wtedy wysyłano ją na przykład nad rzekę. Kiedy kobieta znikała pod wodą, na powierzchni zostawał sam becik z nożem, co symbolizowało, iż Cihuacóatl pożąda więcej ofiar z ludzi.¹⁰ Zamiana dziecka na nóż przyczyniła się do tego, że w symbolice postaci azteckiej bogini ziemi w jej dwóch aspektach - życia i śmierci, zaczął dominować ten drugi element. Hiszpanie w swojej manipulacji dotyczącej Cihuacóatl posunęli się jeszcze dalej. W obawie przed popularnością bogini wśród mieszkańców Meksyku, nadali jej charakter rozpustnej i pobudzonej seksualnie kobiety. Przeciwstawili jej postać chrześcijańskiemu ideałowi niewinności, czyli Matce Boskiej. To z kolei zbliżyło ją do wyobrażeń o kusicielskiej Lloronie, która w efekcie została połączona ze znienawidzoną (młodą i piękną) Malinche - Indianką, która była tłumaczką, kochanką i doradcą konkwistadora hiszpańskiego Fernanda Hernána Cortésa.¹¹

Malinche urodziła się około 1502 roku na prowincji Paynalla w Coatzacualco (obecnie region Veracruz). Jej ojciec był bogatym i wpływowym dygnitarzem azteckim. Kiedy Malinche była jeszcze dzieckiem umarła jej matka, a ojciec ożenił się po raz drugi (niektóre źródła podają, że umarł jej ojciec, a matka sprzedała ją jako niewolnicę.) Z drugiego związku miał syna. Oboje, Malinche i jej brat, w razie śmierci ojca byli upoważnieni do dziedziczenia po nim majątku. Z tego powodu macocha Malinche nienawidziła swojej pasierbicy i namówiła męża, aby pozbył się córki z domu. Ojciec sprzedał ją handlarzom niewolników, którzy odsprzedali dziewczynę zarządcy prowincji Tabasco, leżącej na pograniczu posiadłości azteckich i Jukatanu, nad brzegami morza.¹² Tam nauczyła się języka Majów (jej rodzinnym językiem był Nauathl.)

W 1519 roku Cortés wypłynął z Kuby w kierunku półwyspu Jukatan. Stamtąd zabrał ze sobą Jeromina de Aguilar, który od 1911 roku, po zatonięciu statku, znajdował się tam wraz z innymi Hiszpanami. Przez ten czas zdołał również i on nauczyć się języka Majów. Pierwsza potyczka między Hiszpanami a tubylcami miała miejsce (...) przy ujściu rzeki Grijalvy. Po zawarciu pokoju Hiszpanie otrzymali, wśród wielu innych podarków dwadzieścia niewolnic...¹³ Jedną z nich była właśnie Malinche. Kiedy flota hiszpańska zbliżała się do Veracruz, Cortés potrzebował tłumacza, aby móc porozumieć się w języku Nahuatl. Została nim Malinche.

Hiszpanie ochrzcili Malinche 20 marca 1519 roku i nazwali ją Mariną. Jej stosunki z Cortésem zacieśniały się coraz bardziej, także w końcu została jego doradczynią, kochanką i matką jego syna - Marina Cortésa. Do dziś Malinche jest traktowana w dwojaki sposób przez mieszkańców Meksyku. Jedni uważają, że dzięki zdolnościom dyplomatycznym uratowała swój lud, język i kulturę. Inni z kolei są zdania, że zdradziła Indian. Często jest identyfikowana właśnie z Lloroną - zabójczynią swych dzieci, ponieważ doprowadziła do zguby "indiańskie dzieci" - własny lud. Powiada się przy tym, że słychać skruszonego ducha Malinche jak płacze i zawodzi wokół rzek i gór.¹⁴ Jako zdrajczyni uważana jest za meksykańską La Chingadę (od hiszp. czas. chingar - gwałcić), czyli tę, która "oddała się" dobrowolnie Hiszpanom. Związek La Malinche z Cortésem postrzegany jest jako wyraz gwałtu, popełnionego przez najeźdźców. Jest on niejako refleksem narodowego kompleksu "hijos de la chingada" - dzieci zrodzonych z gwałtu.¹⁵ Postawę Malinche charakteryzuje również rzeczownik, stworzony od jej imienia, a przeciwstawny do rzeczownika machismo, mianowicie malinchismo, czyli przedkładanie tego, co obce nad to, co meksykańskie.

Różnorodność treści legendy

Przeważnie legendę o Lloronie opowiadają kobiety, które często wnoszą do niej własne doświadczenia życiowe. Niekiedy "La Llorona" wspomina się małym dzieciom ku przestrodze przed samotnymi wprawami nad rzekę. Ten, kto opowiada historię może modyfikować ją w zależności od własnych upodobań. Daje to możliwość formułowania coraz to nowych i zróżnicowanych refleksji na temat losów bohaterki. Są oczywiście stałe elementy tej opowieści, czyli zjawa kobieca opłakująca śmierć dzieci, które sama zabiła. Jednak Llorona, w zależności od nastawienia opowiadającego, może być przedstawiana na różne sposoby. Może być wdową, porzuconą przez mężczyznę, kobietą, która pragnie zemsty, nie akceptowaną przez społeczeństwo samotną matką z nieślubnymi dziećmi. Może być również osobą, która zabija swoje dzieci, ponieważ nie chce mieć zobowiązań. Według niektórych wersji nie zabija swoich dzieci, ale zaniedbując je i tak prowadzi do ich śmierci, według innych - może w ogóle być niewinna, tracąc je w wyniku jakiegoś niefortunnego wypadku. Llorona zwykle pojawia się jako atrakcyjna kobieta spacerująca samotnie zazwyczaj po ulicach miasta lub nad wodą, choć mogą to też być inne odludne miejsca, takie jak: droga, góry, pola, las czy pustynia. Wabieni przez nią mężczyźni starają się ją dogonić, co zwykle kończy się dla nich śmiercią. Jej charakterystyczną cechą jest to, że jako zjawa nigdy nie pokazuje, jaka jest naprawdę. Jest albo niewidzialna, albo jej widok jest złudny, na przykład może wyglądać jak osoba bliska - przyjaciel, żona itp. W ten sposób zyskuje zaufanie swojej przyszłej ofiary.¹⁶ Finał opowieści jest zawsze taki sam, mianowicie Llorona, ciągle w żałobie, płacząc i krzycząc poszukuje bezustannie swoich dzieci.

Interpretacje odniesień symbolicznych i znaczeń zawartych w legendzie

W meksykańskich wyobrażeniach ludowych Llorona występuje niekiedy w obecności Matki Boskiej lub wręcz jest do niej porównywana.

Salías del templo un día Llorona,
Cuando al pasar yo te ví.
Hermoso huipil llevabas Llorona,
Que la Virgen te creí.

Wychodziłaś z Kościoła Llorono,
Kiedy przechodzączobaczyłem Cię.
Byłaś ubrana w piękną szatę Llorono
Tak że wydałaś mi się Madonną.
¹⁷

Przykładem takiego postrzegania Llorony może być również obraz "La Llorona" współczesnej meksykańskiej malarki Luz Marii Lopez. Centralną postacią jest w nim Matka Boska z sercem-drzewem życia z wbitymi w weń siedmioma nożami. Pod nią znajduje się klęcząca nad rzeką Llorona, która - też z nożem wbitym w serce - widzi jak topi się jej dziecko. Przyczyny takiego wyobrażenia Llorony mogą być trojakie. Po pierwsze, Llorona może wyglądać niewinnie jak Dziewica - Matka Boska, ale jej wygląd jest złudny, ponieważ prowadzi ona do zguby tego, który jej pożąda. Po drugie, obie kobiety straciły dziecko i obie cierpiały z tego powodu. Po trzecie może to także wynikać z chęci przeciwstawienia sobie złej matki, jaką jest Llorona z matką dobrą, z jaką jest utożsamiana Matka Boska.

Legenda ta może także odwoływać się do meksykańskich dziejów narodowych. Główną bohaterką jest, jak pisałam wcześniej, wprost Cihuacóatl lub Malinche, ale nie tylko. Carbonelli przytacza w swojej pracy wersję opowiedzianą przez kobietę, która Lloronę osadziła w czasach kolonialnego Meksyku.

Kiedy Hiszpanie przybyli do Meksyku, byli pod wrażeniem piękna indiańskich dzieci. Odebrali matkom najpiękniejsze z nich i oddali swoim żonom. Niektóre z indiańskich kobiet zabiły swoje dzieci, żeby powstrzymać Hiszpanów przed odbieraniem ich. Llorona jest jedną z nich. Teraz poszukuje bezustannie swoich potomków, których twarze widzi we wszystkich innych dzieciach. Zabija je, żeby były z nią znowu.

¹⁸

Niektórzy badacze uważają Lloronę za trzecią legendę Meksyku, obok opowieści o Matce Boskiej z Gwadelupy i La Malinche.¹⁹ W zachowaniu bohaterki dopatrują się wielu ukrytych symboli i znaczeń typowych dla kultury meksykańskiej. Llorona jest uosobieniem zdrady i podstępu. Jej smutny los wynika z tego, że kiedyś sama została okaleczona. Meksykańskie wierzenia ludowe mówią, że osoba, która została skrzywdzona, będzie również sama krzywdziła i pożądała zemsty.²⁰ Inni z kolei twierdzą, że obecność zjawy płaczącej kobiety w kulturach europejskich nie pozwala kategorycznie sądzić o azteckim pierwowzorze postaci. Meksykański folklorysta Americo Paredes zwrócił uwagę, że opowieść o Lloronie jest ucieleśnieniem wartości raczej europejskich, niż rdzennych meksykańskich. Odróżnia ją jednak sposób postrzegania grzechu. Tragizm historii o Lloronie polega na tym, że nie ma w niej kwestii odkupienia. Llorona nigdy nie zostanie zbawiona, jej kara jest wieczna, absolutna i nieodwołalna.

Mówi się, że Llorona jest niebezpieczna, bo- pomimo iż przynosi nieszczęście, smutek i żal - to tak trudno się jej oprzeć i tak trudno jej nie kochać.

Ay de mi, Llorona, Llorona,
Llorona de azul celeste.
Y aunque la vida me cueste, Llorona
No dejaré de quererte.

Ach, Llorono, Llorono
Llorono w niebiańskim błękicie
I nawet gdybym miał życie oddać, Llorono
Nie przestanę cię kochać.
²¹

Artykuł napisałam na podstawie mojej pracy licencjackiej "Postać Llorony w meksykańskiej tradycji i muzyce rozrywkowej" w Instytucie Muzykologii na Uniwersytecie Warszawskim. Promotorem mojej pracy była dr hab. Anna Gruszczyńska-Ziółkowska.

Ilustracje pochodzą ze zbiorów własnych Autorki.

Przypisy:
¹ Tę wersję legendy napisałam na podstawie artykułu Roberta A. Barakata, Wailing Women of folklore. Zawiera ona w sobie wszystkie ważne elementy charakterystyczne dla opowieści o Lloronie, czyli: porzucenie przez ukochanego, zabójstwo dzieci, pojawienie się skruszonego ducha bohaterki, który płacze po stracie dzieci i uwodzi mężczyzn.
² Luis Gonzalez Obregón, Las calles de México, w: Leyendas y sucedidos, México 1997, www.geocities.com
³ Manuel Carpio (1.05.1791- 1.01.1860) - Meksykański lekarz i poeta; urodził się w Veracruz zmarł w Mieście Meksyk
⁴ Shirley L. Arora, La Llorona, w: Encyclopedia of Mexico, History, Society and Cultures, red. Michael S. Werner, Chicago - Londyn 1979, s. 153 - 154
⁵ Maria Frankowska, Mitologia Azteków, Warszawa 1987, s. 326
⁶ Alvarado Tezozomoca, cyt. za: R. Tomicki, Ludzie i Bogowie. Indianie meksykańscy wobec Hiszpanów we wczesnej fazie konkwisty, Wrocław - Warszawa - Kraków 1990, s. 87
⁷ Bernardino de Sahagun, General History of Things of New Spain red. Charles E. Dibble, Arthur J.O.Anderson, Santa Fe 1981
⁸ R. Tomicki,Ludzie i Bogowie. Indianie meksykańscy wobec Hiszpanów we wczesnej fazie konkwisty, Wrocław - Warszaw
- Kraków 1990, s. 86 - 87
⁹ Miguel Leon-Portilla, Zmierzch Azteków - Kronika zwyciężonych indiańskie relacje o podboju, Meksyk 1961, s. 52
¹⁰ Anna Maria Carbonell, From Llorona to Gritona: Coatlicue In Feminist Tales by Viramontes and Cisneros, "Melus", Vol. 24, No. 2 (Summer 1999), s. 53 - 74
¹¹ Gloria Anzaldua, cyt. za: Anna Maria Carbonell, From Llorona to Gritona: Coatlicue In Feminist Tales by Viramontes and Cisneros, "Melus", Vol. 24, No. 2 (Summer 1999), s. 53 - 74
¹² Aztek- Anonim Zdobycie Meksyku, pod red. Tadeusz Milewski, Wrocław - Kraków 1959, s. 30
¹³ Miguel Leon-Portilla Zmierzch Azteków - Kronika zwyciężonych indiańskie relacje o podboju, Meksyk 1961, s.28
¹⁴ Nancy H. Saldana La Malinche: Her Representation in Dances of Mexico and the United States, "Ethnomusicology", Vol. 10, No. 3 (Sep., 1966), s. 298 - 309
¹⁵ Marcin Żurek, Od zbrodni do świętości, www.tygodnik.com.pl, 2000
¹⁶ Betty Leddy, La Llorona in Southern Arizona, "Western Folklore", Vol.7, No.3 (Jul., 1948), s. 272 - 277
¹⁷ Jedna ze zwrotek piosenki "La Llorona" wg słów Luisa Martina, tłumaczenie na polski: Edyta Urbanowicz
¹⁸ Anna Maria Carbonell, From Llorona to Gritona: Coatlicue In Feminist Tales by Viramontes and Cisneros, "Melus", Vol. 24, No. 2 (Summer 1999) s. 53 - 74
¹⁹ Shirley L. Arora, La Llorona, w: Encykolopedia of Mexico, History, Society and Cultures, pod red. Michael S. Werner, Chicago - Londyn 1979, s. 153 - 154
²⁰ Michael Karney, La Llorona as a Social Symbol, "Western Folklore", Vol. 28, No. 3 (Jul., 1969), s. 199 - 206 Autor nawiązuje do wierzeń ludowych miasta Ixtepeji (lud Zapoteco)
²¹ Jedna ze zwrotek piosenki "La Llorona" wg słów Luisa Martina, tłumaczenie na polski: Edyta Urbanowicz