Jedną garstką ziemi...

Jesień jest czasem, kiedy natura kończy swoją wiosenną i letnią gorączkę płodności, plenności i sukcesu rozrodczego, wycisza się, przygotowuje do sennej, zimowej pory. Pierwszy jesienny miesiąc - wrzesień, temperaturami jeszcze bliższy latu, ale już pozbawiony gorączki żniw, był dawniej na wsiach czasem wesel. Kiedy jednak zebrano już zboża i owoce, ziemniaki wykopano, a w krajobrazie wsi zaczęły dominować czerwone rżyska po tatarce, połacie rozłożonego do roszenia na pustych polach lnu i snujące się dymy ognisk palonych przez pastuszków na kartofliskach, wtedy następował czas jesiennej nostalgii i zadumy.

Podczas wrześniowych wesel śpiewano pieśni, często rubaszne, ocierające się o tematykę zalotów, prokreacji. Wrzesień był też miesiącem, kiedy świętowano zakończenie zbiorów. W czasach przedchrześcijańskich było to uroczyste Święto Plonów przypadające na równonoc jesienną. W dobie chrześcijaństwa przetrwało ono z całym bogactwem pieśni, zwyczajów i nadal ewoluuje w postaci różnorodnych dożynek parafialnych, gminnych i powiatowych. Oba te zjawiska, mające miejsce w początkowej fazie jesieni, dotyczą płodności - płodności ziemi i człowieka.

Po tej apoteozie rozrodczości następuje czas odpoczynku, uśpienia. W przyrodzie życie "chowa się w ziemi" na całą zimę, aby na wiosnę znów "wyjść na powierzchnię", rozpocząć się na nowo. Cykliczność tych zjawisk, wyznaczająca naturalny rytm przyrody, może być kojarzona z następstwem ludzkich pokoleń, które "z prochu powstają i w proch się obrócą" i nieprzypadkowo to ostatni miesiąc jesieni jest czasem Zaduszek, kiedy wspominamy naszych zmarłych, zastanawiamy się nad ulotnością życia ludzkiego i jego przemijaniem, odwiedzamy nekropolie.

Wiejskie cmentarze, a szczególnie najstarsze ich części, to niezwykła kronika tych małych społeczności. Jeśli mamy dobrego przewodnika: babcię, dziadka, kogoś kto pamięta dawne czasy, możemy poznać wiele ciekawych historii. Szkoda tylko, że z wiejskich cmentarzy w zastraszającym tempie znikają piękne stare pomniki, drewniane i kamienne krzyże zastępowane nowoczesnymi nagrobkami.

W mojej małej, roztoczańskiej miejscowości, w starej części cmentarza spotkać można jeszcze przedwojenne pomniki i krzyże z piaskowca. Na jednym z nich znajduje się zdjęcie ślicznej, młodej dziewczyny w harcerskim mundurku. To szkolne zdjęcie przedstawia koleżankę mojej babci, a napis nagrobny głosi, że zginęła w wiośnie swego życia "z rąk okrutnego mordercy".

Historia, którą opowiedziała mi pod tym pomnikiem babcia dużo mówi o zwyczajach dawnej wsi. Śliczna harcerka była bogatą jedynaczką, a więc dziewczyną z dużym powodzeniem u chłopców i chętnie zapraszaną na wesela. Na jednym z takich wesel siedziała jako druhna obok państwa młodych, a przy niej drużba - jej narzeczony. Zgodnie z ówczesnym zwyczajem podczas wznoszenia toastu za zdrowie państwa młodych kawalerowie strzelali w górę "na wiwat". Był to okres międzywojenny, więc we wsi znajdowało się bardzo dużo broni palnej porzuconej na polach po bitwie czy przywożonej z wojny. Stan tej broni był różny, często była uszkodzona lub niewłaściwie konserwowana. Kiedy więc okrzyknięto wiwat i oddano strzały, drużba również podniósł swoją broń do góry, ale nie wypaliła, a kiedy zdziwiony opuścił rękę, wtedy pistolet wypalił… prosto w siedzącą u jego boku narzeczoną. Dziewczyna zmarła, a zrozpaczony chłopak do końca życia pozostał samotnym i zgorzkniałym człowiekiem. Z czasem na pomniku dziewczyny czyjaś ręka zdrapała fragment napisu o "okrutnym mordercy". Być może był to sam sprawca wypadku?

Interesującym zwyczajem było umieszczanie na nagrobkach zawodów, szczególnie tych powszechnie szanowanych, lub funkcji publicznych i społecznych. Możemy też zobaczyć takie tytuły jak: prof., dr czy mgr, oraz tytuły wojskowe, jak płk, kpt. Takie napisy często znaleźć można na starych cmentarzach miejskich. Z ciekawą kontynuacją tego zwyczaju spotkałam się na ukraińskim cmentarzu, gdzie na całkiem współczesnym pomniku kierowcy ciężarówki widnieje postać wesołego, uśmiechniętego mężczyzny na tle ogromnego ZiŁ-a.

Najbardziej smutnym miejscem wiejskiego cmentarza z moich stron rodzinnych jest zakątek przeznaczony do pochówku dzieci. Maleńkie nagrobki, kryjące niewielkie trumienki, wywołują uczucie żalu, przywodzą na myśl refleksję, że życie tych małych istot było tak krótkie, niespełnione i przypominają, że śmierć dotyczy ludzi w każdym wieku i nie jest czymś dalekim i niedotyczącym nas.

Śmierć fascynuje swoją nieuniknionością, nieodwracalnością, zrównuje międzyludzkie różnice stanu i posiadania, dotyczy w równym stopniu bogatego i biednego, króla i chłopa.