Imiona folku

Z początkiem lat dziewięćdziesiątych w Polsce pojawiło się nowe zjawisko kulturowe. W młodzieżowych studenckich środowiskach wielkich miast zaczęły powstawać nieformalne początkowo grupy ludzi zainteresowanych sztuką tradycyjną własną i innych narodów. W centrum ich zainteresowań znalazła się polska i słowiańska muzyka ludowa. Owe nieformalne początkowo grupy stopniowo formalizowały się w zespoły wykonujące muzykę rodzimą w różnym stopniu inspirowaną muzyką wsi. Niektóre z nich starały się wiernie odtwarzać zasłyszane utwory, inne poddawały je aranżacji, wiele zmieniając według własnej młodzieżowej estetyki. W efekcie tych działań powstał nowy rodzaj muzyki, który dzięki silnym związkom z folklorem powinien znaleźć się w polu zainteresowań etnomuzykologów.

Powstały w Polsce w latach dziewięćdziesiątych nurt zainteresowań kulturą ludową jest polskim odpowiednikiem ruchów odrodzenia kultury tradycyjnej pojawiających się od dawna w Europie Zachodniej. Jako taki zasługuje na prześledzenie jego rozwoju i procesu przemian jakie się dokonały. Ruch ten w początkowym okresie rozwoju (w Polsce od początku lat dziewięćdziesiątych do dzisiaj) cechuje wielka różnorodność zjawisk, duża zmienność i powstawanie nowych form. Stąd wszystkie jego przejawy są trudne do kompleksowego uchwycenia. Zdając sobie z tego sprawę pokusiłam się jednak o możliwie wszechstronne przestudiowanie zjawisk związanych z polskim ruchem odrodzenia kultury ludowej, który określam w tej pracy mianem nowego nurtu muzyki inspirowanej folklorem, a także mianem nowych form oddziaływań folkloru na środowiska młodzieżowe w Polsce w latach 1990 - 1996.

Terminologia jako dokument nowych orientacji w ruchu folklorystycznym

Tak dziś wyraźną odmienność niektórych zespołów nawiązujących do folkloru manifestują nie tylko nowe koncepcje stylistyczne ale i poglądy głoszone przez twórców i menadżerów oraz współkształtowana przez nich terminologia. W kształtowaniu tej terminologii dużą rolę odgrywają też instytucje wspomagające działalność zespołów (sponsorzy) a nade wszystko środki przekazu. Głównym zadaniem jest stworzenie terminów, które wyraźnie odróżniałyby tę działalność od dotychczasowych form ruchu folklorystycznego. Powstające na przestrzeni ostatnich lat zespoły pragną się wyraźnie odciąć od zespołów “ dworskich” subwencjonowanych odgórnie, występujących na szczególne zamówienie jak np. Mazowsze czy też w ramach cyklicznie organizowanych festiwali muzyki tradycyjnej. Ideą przewodnią nowych zespołów jest ukształtowanie możliwie indywidualnego oblicza przy oddolnym zdobywaniu środków.

Zebranie i uściślenie terminologii dotyczącej zjawisk obecnych we współczesnym nurcie muzyki inspirowanej folklorem jest zadaniem bardzo trudnym. Co prawda istnieje pewien zasób terminów wspólnych dla większości środowisk związanych z tym nurtem, jednak ich interpretacja trudno daje się ująć w kategoriach ogólnych. Każdy z twórców czy odbiorców tej muzyki przypisuje często podobnym pojęciom różne zakresy znaczeniowe o odmienne zabarwienie etyczne.

Jedyną możliwością uzyskania pełnego obrazu zjawisk i związanej z nimi terminologii wydało mi się zwrócenie się do osób, które od czasu narodzenia się owego nurtu w Polsce obserwują go i współuczestniczą w jego tworzeniu. Do takich osób należy niewątpliwie redaktor Maria Baliszewska - Kierownik Radiowego Centrum Kultury Ludowej, wcześniej Kierownik Redakcji Muzyki Ludowej II programu Polskiego Radia, a także członek Rady Europejskiej Unii Radiowej. Stosowana przez nią terminologia stała się dla mnie punktem wyjścia. Argumentem, który przemawiał za takim podejściem był fakt, iż za twórców czy adaptatorów na gruncie polskim większości terminologii tego przedmiotu uważa się właśnie pracowników I i II programu Polskiego Radia oraz Radiowego Centrum Kultury Ludowej.

Terminy polskie określające zjawiska związane z nowym nurtem muzyki inspirowanej folklorem zostały przejęte lub wywiedzione z terminologii obcej, szczególnie angielskiej, a po części z ich odpowiedników niemieckich i francuskich. Warto podkreślić, iż nie jest to terminologia ściśle naukowa lecz jest to w znacznym stopniu wynik wspólnej pracy i obrad pracowników europejskich radiofonii zrzeszonych w Europejskiej Unii Radiowej.¹

Podobnie jak samo zjawisko, tak i jego terminologia jest kwestią żywo dyskutowaną i ciągle otwartą. Zjawiska związane z nurtem muzyki inspirowanej folklorem w różnych krajach przybierają bardzo różne oblicza w wyniku czego nie sposób ujednolicić terminologii, która zbiorczo obejmowałaby każde z tych zjawisk.

Terminologia obca.

Jest faktem powszechnie znanym, iż nowe formy ruchu nawiązującego do folkloru rozprzestrzeniły się w Polsce szczególnie po roku 1989 pod wpływem oddziaływań zachodnich, a zwłaszcza środowisk anglo-celtyckich i anglo-amerykańskich. Zjawisko to potwierdza stosowna terminologia.²

Terminologia brytyjska jest elementem bardzo istotnym dla stosowanych dziś w Polsce terminów, ponieważ większość z nich została bezpośrednio lub pośrednio zaczerpnięta z języka angielskiego. Podstawowym pojęciem, z którego wywodzą się dziś i inne jest w języku angielskim folk music, oznaczające muzykę ludową w szerokim znaczeniu. Termin ten wydaje się obejmować zarówno muzykę ludową tradycji minionej jak i jej współczesnych kontynuacji. Dla rozróżnienia tych dwóch odmiennych bytów muzyki ludowej Brytyjczycy używają terminów contemporary folk music czyli w tłumaczeniu - współczesna muzyka ludowa oraz living tradition czyli żyjąca tradycja. Obydwu terminów używa się czasem zamiennie, choć tak naprawdę różnią się one nieco swoimi zakresami. Contemporary folk music jest pojęciem szerszym. Oznacza muzykę wykonywaną współcześnie, która może mieć bardzo różne oblicza. Mieści się tu zarówno muzyka silnie związana z tradycją jak i wszelkie formy przetwarzające muzykę ludową lub łączące ją z innymi dziedzinami muzyki, np. z jazzem. Contemporary folk music to muzyka zarówno tradycyjna jak i muzyka bliższa nurtowi pop. Cechą wspólną wszystkich nurtów określanych mianem contemporary folk music jest z jednej strony współczesność, a z drugiej związek z muzyką tradycyjną.

Termin living tradition jest pojęciem węższym i oznacza współczesną kontynuację muzyki tradycyjnej. Muzykę, której związki z dawną muzyką ludową są silne lub muzykę, która wraz z pewnymi elementami stylu czy repertuaru przejęła funkcje dawnej muzyki ludowej. Tak np. żywą tradycją określają Brytyjczycy muzykę wykonywaną w licznych, bardzo popularnych w Wielkiej Brytanii klubach. Jest to muzyka, która ma bardzo szerokie grono odbiorców, przy której ludzie bawią się, uczestnicząc czynnie w jej wykonywaniu, wspólnie śpiewając pieśni.³ Związki łączące tę muzykę z dawną kulturą tradycyjną widoczne są przede wszystkim w sposobie wykonania. Istotnym kryterium jest tutaj zarobkowanie muzyków, którzy utrzymują się z wykonywania muzyki ludowej. Wykonują stare pieśni i ballady, ale tworzą także nowe, zachowujące jednak dawny sposób opisu rzeczywistości. Podsumowując: jest to muzyka wykonywana współcześnie, ale zachowująca dawne sposoby wykonania i dawne funkcje muzyki tradycyjnej.

Istnieje jeszcze jeden termin anglojęzyczny, choć ukuty raczej na płaszczyźnie międzynarodowej dyskusji Europejskiej Unii Radiowej. Jest to termin music in blue jeans, wskazujący w dość humorystyczny sposób, iż chodzi muzykę wykonywaną współcześnie, we współczesnych realiach, o muzykę użytkową a nie sceniczną. Jest to twórczość ludowa bez żadnej widowiskowej oprawy. Wykonywana jako “swoja“, odbierana jako “swoja’’ przez młodych ludzi epoki “in blue jeans“. Jeśli poszukamy analogii w polskiej muzyce inspirowanej folklorem, okazuje się, że termin music in blue jeans do niej nie przystaje. Poza niewielką grupą Domu Tańca rekonstruującą muzykę ludową, większość zespołów polskich przywiązuje dużą wagę do widowiskowych walorów ludowego stroju i występuje bądź w autentycznych strojach zakupionych na wsi, bądź w strojach stylizowanych na ludowe, wiejskie, czasem wręcz dziadowskie.

Kolejnym terminem anglojęzycznym, bardzo popularnym i często nadużywanym jest world music. Termin ten został stworzony dla określenia muzyki składającej się z dwu zasadniczych elementów: muzyki tzw. głównego nurtu muzyki rozrywkowej, utożsamianego często z nurtem anglo-amerykańskim oraz elementów muzyki tradycyjnej. Pod pojęciem głównego nurtu muzyki rozrywkowej rozumiem określenie Jocelyne Guilbault, która tym mianem nazywa muzykę popularną wykonywaną na instrumentach elektronicznych i elektrycznych: syntezatorach, gitarach elektrycznych, gitarach basowych. Muzykę o klasycznym zachodnim języku tonalnym oraz charakterystycznym standaryzowanym rytmie. W tym punkcie bardzo istotne jest ustalenie relacji world music czyli muzyki zdominowanej przez tzw. world beat (standaryzowany rytm) do muzyki innych kultur. Ten rodzaj muzyki powstał w latach osiemdziesiątych. Popularność world music jest w znacznym stopniu związana z określonymi czynnikami społeczno-ekonomicznymi takimi jak industrializacja krajów rozwijających się, a także z innymi przejawami destabilizacji struktur np. rozpadem bloku komunistycznego. Może się też łączyć z przekształceniami różnych społeczności, narastającymi problemami wielokulturowości czy odrodzeniem kultur etnicznych. Czynnikiem bardzo istotnym jest także skonsolidowanie globalnego systemu mediów.

Jocelyne Guibault poświęca swój artykuł muzyce nurtu world music o korzeniach afrykańskich, zaliczając do niej takie gatunki jak zouk, rai, sou kous. Pierwotnie terminem world music określano głównie jedną z odmian afrykańskiej muzyki rozrywkowej, łączącą w sobie elementy głównego nurtu z elementami różnego typu instrumentarium, melodyki czy rytmiki tradycyjnej. Później pojęcie world music rozszerzono na inne rodzaje muzyki mającej elementy etniczne przy zachowaniu cech głównego nurtu. W takim rozumieniu termin world music zawiera w sobie bardzo różne gatunki i rodzaje muzyki, a łączącym elementem jest tak zwany world-beat.

Ważną cechą, którą etykieta world music zawiera, jest odmienność owej muzyki oraz chęć zaakcentowania jej obcości. To właśnie potrzeba odróżnienia tej muzyki od własnej była jedną z przyczyn utworzenia tego terminu w języku angielskim. Drugą ważną przyczyną były względy komercyjne. Chodziło o wyraźne przeciwstawienie tej muzyki nurtom tradycyjnym i lokalnym. Była to próba stworzenia muzyki dla “globalnej wioski”. Etykieta world music miała także ułatwiać promocję nagrań w skali globalnej. Działała na zasadzie prostego hasła reklamowego, podkreślając z jednej strony odrębność tej muzyki, z drugiej zaś pewną unifikację światowej muzyki rozrywkowej.

Jocelyne Guilbault bardzo ostro krytykuje termin world music jako wytwór praktyk neokolonialnych, bagatelizujących różnorodność i wielokierunkowość twórczości nie-zachodniej oraz podkreślających biegunowość kultury i ciągłe jej pojmowanie w kategoriach “my-oni“, “nasz-ich“, “centralny-peryferyjny“. Trudno jednak nie wspomnieć o aspektach społecznych tego ruchu (world music) i jego roli w edukacji muzycznej (programy nauczania wprowadzające do szkół elementy innych kultur, nie tylko o charakterze rozrywkowym). Z ruchem tym łączą się także różne wydawnictwa i imprezy (koncerty, festiwale). W wyniku działań promocyjnych muzyka ta zdobyła dużą popularność wśród słuchaczy.

Dla terminologii francuskiej znamienny jest brak pomysłów własnych. Jest ona de facto repliką terminów angielskich nie zawsze konsekwentnie stosowanych. Podstawowym jest rozróżnienie pomiędzy dawnym terminem musique populaire a przyjętym w latach osiemdziesiątych terminem musique traditionelle⁴ używanym w stosunku do zespołów możliwie zachowawczych. Musique traditionelle - to francuski odpowiednik terminu living tradition. Określa muzykę bardzo silnie związaną z dawną tradycją i będącą jej kontynuacją. Przy czym we Francji muzyka ta ma nieco inne oblicze. Purystycznie przestrzegane są reguły stylistyki regionalnej i dawnych zasad tworzenia. Niedopuszczalne są tutaj żadne zmiany, które miałyby tę muzykę uwspółcześnić. Wszystko musi być zgodne z dawnymi kanonami - zarówno muzyka jak i forma jej wykonania - instrumentarium, maniery wykonawcze.

W dzisiejszym rozumieniu musique populaire to termin określający muzykę uliczną. Wykonują ją zespoły francuskie i zagraniczne, często na tradycyjnych instrumentach. Repertuar ten jest z zasady mieszany - są to zarówno popularne walce i piosenki paryskie jak i charakterystyczne utwory z innych krajów. Muzyka ta ma przede wszystkim przeznaczenie rozrywkowe. Nie jest to twórczość wysokich lotów a przeznaczona jest dla przeciętnego przechodnia. W konwencji francuskiej termin musique folclorique oznacza zespoły pieśni i tańca i ma pejoratywne konotacje. Tak określa się zespoły byłego bloku wschodniego prezentujące folklor estradowy, uproszczony, zaaranżowany, użyteczny dla systemu. Jest to negatywne określenie ludowej muzyki w sztucznej choreografii i aranżacji.

Stosunkowo najwięcej niepokoju budzi francuski odpowiednik terminu angielskiego ethnic music. Musique ethnique - oznacza muzykę rozrywkową o zabarwieniu etnicznym. Jest to przede wszystkim muzyka elektryczna i elektroniczna z pewnymi elementami kultur tradycyjnych - irlandzkiej, afrykańskiej i innych. Przejawia się to obecnością w instrumentarium jednego lub kilku instrumentów tradycyjnych, elementów tradycyjnej rytmiki czy rysów melodycznych, które nadają specyficznego i oryginalnego brzmienia rozrywkowej muzyce elektrycznej.

Terminologia niemiecka tradycyjnie używała dwu terminów: Volksmusik

i Popularmusik. Obecnie dla odróżnienia tego co ludowe od tego co wyłącznie folklorem inspirowane pojawia się przejęty z angielskiego folk music. Zgodnie z obecnie przyjętą konwencją termin Volksmusik oznacza współczesną ludową muzykę użytkową. Proste ludowe tańce, przy których bawią się szerokie rzesze zwolenników kultury ludowej. Tak więc muzykę w niemieckim wydaniu bez większych ambicji rekonstruktorskich czy w ogóle artystycznych. Autentyczną muzykę ludową (w dzisiejszym rozumieniu tradycyjną) uważa się powszechnie za martwą i jedynie udokumentowaną w źródłach. Pojawiającą się obecnie w Niemczech muzykę artystyczną czerpiącą ze źródeł dawnej muzyki ludowej wyrafinowaną i nie użytkową określa się natomiast angielskim terminem folk music. Tradycję zgoła odmienną prezentują zespoły grup etnicznych np. Łużyczanie, które są jednak izolowane i ograniczane do środowisk etnicznych.

Terminologia przyjęta w Polsce

Podstawowym terminem określającym muzykę posiadającą związki z folklorem w Polsce jest muzyka folkowa lub po prostu folk. Słowa te są obecnie bardzo często używane w bardzo różnych sytuacjach i w różnych znaczeniach. W środkach masowego przekazu i w przemyśle fonograficznym zastąpiły one niemal zupełnie określenie muzyka ludowa. Użytkownicy tych terminów mieszczą w nich wszystko, co ma z folklorem jakikolwiek związek. Począwszy od autentycznej muzyki tradycyjnej poprzez wszelkie jej rekonstrukcje i przetworzenia, aż po formy łączące muzykę tradycyjną z muzyką dawną, rozrywkową czy jazzem.

Termin muzyka folkowa powstał jako antidotum na niechęć okazywaną wszystkiemu co “ ludowe’’ w okresie działalności licznych zespołów pieśni i tańca. redaktor Maria Baliszewska jako datę powstania tego terminu podaje rok 1977, w którym Polskie Radio zaprezentowało węgierski zespół Delibab rekonstruujący tradycyjną muzykę węgierską. Aby zainteresować słuchaczy i nie odstręczać ich zapowiedzią kolejnej dawki “ muzyki ludowej’’, a także dla podkreślenia odrębności prezentowanej muzyki użyto wówczas zaczerpniętego z terminologii niemieckiej angielskiego określenia folk . Sam termin jest więc angielski, jednak jego rozumienie jako muzyki inspirowanej folklorem zostało przejęte z Niemiec. Polski te
min muzyka folkowa utworzyło Polskie Radio w końcu lat siedemdziesiątych. Jego zakres poszerzał się i dookreślał w miarę rozwoju nurtu współczesnej muzyki inspirowanej folklorem.

Obecnie terminu muzyka folkowa najczęściej używa się dla określenia muzyki opierającej się na ludowych wzorcach, ale tworzonej współcześnie, przetwarzającej to, co leży u jej podstaw czyli muzykę tradycyjną według nowej estetyki młodzieży miejskiej. Tak więc muzyki nie będącej bezpośrednią kontynuacją, a raczej nawiązaniem do niej, twórczości scenicznej, a nie użytkowej. Oto jak zdefiniowała muzykę folkową Redaktor Maria Baliszewska: “ Dla mnie folk oznacza wszystkie możliwe formy przetwarzania, odtwarzania polskiej muzyki ludowej przez nowych wykonawców, którzy już nie mają bezpośredniego związku z żywą tradycją. Nie musi to mieć związku z konkretnym regionem, miejscem, sytuacją, czasem. Jest to granie przez wykonawców muzyki, która im się podoba, z którą chcą się identyfikować.” Jest to więc pojęcie szerokie, mieszczące w sobie bardzo różne przejawy inspiracji folklorem. Maria Baliszewska nie zalicza do nurtu folkowego polskiej muzyki góralskiej. Określa ją mianem żywej tradycji i odróżnia od nowych form powstających na pozostałych obszarach kraju.

Podczas prowadzenia badań w różnych środowiskach zajmujących się muzyką ludową w Polsce okazało się, że szerokie pojęcie muzyki folkowej wymaga wyróżnienia dalszych kategorii dla charakterystyki poszczególnych nurtów i form działania. Taka konieczność wynikła z powodu różnic ideologicznych istniejących wśród tych środowisk. Otóż dla przedstawicieli grup purystycznych terminy muzyka folkowa i zespół folkowy mają pejoratywne zabarwienie⁵. Dlatego twórcy tych nurtów sprzeciwili się zaliczaniu ich działalności do nurtu muzyki folkowej. Z tej przyczyny dla określenia tych grup użyłam terminu muzyka rekonstruowana, który w pełni oddaje istotę ich działalności, nie obciążając jej żadnymi negatywnymi cechami.

Określenie muzyka rekonstruowana odnosi się do muzyki wykonywanej zgodnie z kanonami dawnej stylistyki ludowej, którą muzycy grup purystycznych rekonstruują na podstawie informacji i umiejętności zaczerpniętych od starych muzyków wiejskich podczas badań terenowych oraz spotkań w Domu Tańca. Autorzy tego stylu próbują odtworzyć także kontekst wykonania, stwarzając atmosferę zabawy ludowej. W ten sposób pragną przywrócić tej muzyce funkcję użytkową, minimalizując element pokazu. Nie można tu jednak mówić o bezpośredniej kontynuacji, gdyż pomiędzy nauczycielami i uczniami jest co najmniej jedno pokolenie przerwy. Odmienne są również środowiska, z których pochodzą są twórcy i wykonawcy. Stąd określenie “rekonstrukcji muzyki ludowej“ lub “kreowania muzyki ludowej w jej drugim bycie“ wydaje się trafne w odniesieniu do muzyki wykonywanej przez członków grup purystycznych⁶.

W środkach masowego przekazu często używany jest termin muzyka etniczna w dwóch bardzo różnych znaczeniach. Jan Pospieszalski - redaktor telewizyjnej audycji “ Swojskie klimaty’’ używa terminu muzyka etniczna zamiennie z określeniem muzyka źródeł, czy muzyka korzeni na oznaczenie muzyki tradycyjnej danej kultury. Polską muzyką etniczną jest dla niego dawna twórczość polskiej wsi. Jest to de facto zgodne z anglo-amerykańskim stosowaniem terminu ethnic podkreślającym różnice grup o odmiennym pochodzeniu w ramach zbiorowości wielokulturowych, co zostało przyjęte w naukach społecznych ostatnich dziesięcioleci⁶. Z takim zastosowaniem terminu muzyka etniczna polemizuje redaktor Maria Baliszewska, która sugeruje przejęcie terminu z języka francuskiego wraz z przejęciem jego znaczenia i zakresu. Jak już pisałam, francuski termin musique ethnique używany jest dla określenia muzyki elektrycznej i elektronicznej o zabarwieniu etnicznym. Takie znaczenie tego terminu sugeruje Maria Baliszewska także w języku polskim. Pod tym względem trudno jednak o konsekwencję. Termin ethnic (angielski) czy ethnique (francuski) może być stosowany odmiennie zgodnie z konwencją poszczególnych środowisk.

Kolejnym używanym w polskich mass-mediach terminem jest world music przeniesione z języka angielskiego. Używany jest on na określenie muzyki łączącej cechy muzyki głównego nurtu muzyki rozrywkowej - muzyki dyskotekowej z charakterystycznymi, wybiórczo potraktowanymi elementami muzyki tradycyjnej. Eksperymentatorem w tej dziedzinie i jednocześnie inspiratorem powstania tego nurtu w Polsce jest redaktor Włodzimierz Kleszcz z Centrum Kultury Ludowej II Programu Polskiego Radia, członek Sekcji World Music Europejskiej Unii Radiowej. Zaaranżował on spotkanie jamajskiego zespołu reggae Twinkle Brothers z polskim rodzinnym zespołem góralskim Trebunie-Tutki. Choć zestawienie było sztucznie zaaranżowane, pozwoliło zrealizować zamysł wprowadzenia muzyki ludowej do dyskoteki. Twórcy tego przedsięwzięcia osiągnęli duży sukces komercyjny. Miało ono też pewne znaczenie jako swego rodzaju prowokacja artystyczna. Polscy muzycy odpowiedzieli na tę prowokację, łącząc polską muzykę góralską z jazzem (Zbigniew Namysłowski i Górale) i z muzyką dyskotekową (Grzegorz Ciechowski).

Tak więc termin world music w Polsce używany jest na określenie wyników eksperymentów łączenia polskiej muzyki ludowej z różnymi nurtami muzyki popularnej, co wydaje się zasadniczo różnić rozumienie tego terminu od jego angielskiego wzorca, który został ukuty dla określenia muzyki unifikującej kulturowo, a nie podkreślającej specyfikę. Niemniej jednak w polskiej world music kładzie się nacisk na tę cechę wspólną z jej angielskim odpowiednikiem, jaką jest łączenie muzyki ludowej z głównym nurtem muzyki rozrywkowej, a nade wszystko z world beatem. W przedstawianym opracowaniu nie dyskutujemy bliżej zjawisk kultury masowej o znikomych walorach artystycznych, dlatego też nie omawiamy zespołów typu disco polo i ich terminologii.⁷

¹ Redaktor Maria Baliszewska jest członkiem Grupy Roboczej Europejskiej Unii Radiowej, zajmującej się promowaniem muzyki inspirowanej folklorem.
² Na duże znaczenie tradycji angielskiej dla polskiej terminologii wskazuje fakt, iż słowo folklore zostało zaczerpnięte z języka angielskiego już w XIX wieku.
³ Tradycja ta jest bardzo starannie pielęgnowana także w Skandynawii.
⁴ W roku 1981 pod presją uczestników z Azji i Afryki zamieniono w organizacjach międzynarodowych dawny termin folk music na traditional music: International Folk Music Council na International Council for Traditional Music.
⁵ Termin muzyka folkowa w większości badanych przeze mnie środowisk ma zabarwienie pozytywne. Pejoratywne znaczenie tego określenia wśród grup purystycznych wynika z niechęci do wprowadzania jakichkolwiek modyfikacji w muzyce tradycyjnej.
⁶ por. inicjatywy węgierskie oraz Dom Tańca we Francji w latach trzydziestych;
⁷ por. termin ethnic identity;