Graj, muzyczko, rześko

Zainteresowanie tradycyjną kulturą muzyczną regionu lubelskiego samo w sobie stanowi intrygujący przedmiot badań. Historia folklorystyki polskiej dobitnie ukazuje zmianę postawy badawczej, od hobbystycznych inicjatyw I połowy XIX wieku po coraz bardziej zorganizowane działania, mające na celu dokumentację i analizowanie zebranego materiału źródłowego. Przełomowe dzieło Oskara Kolberga, stanowiące pierwszy systematyczny opis kultury ludowej tego obszaru, odcisnęło piętno na postawie badawczej kolejnych pokoleń folklorystów, etnografów i etnomuzykologów.

Męski Zespół Śpiewaczy z Bukowej. Muzeum Wsi Lubelskiej 2015
fot. A. Kusto

Do dzisiejszego dnia pojawiają się publikacje w różnym stopniu oparte na materiale zebranym przez Kolberga. Ważne miejsce zajmuje w nich Lubelszczyzna jako makroregion pograniczny, niespójny etnograficznie, obejmujący teren większy niż za Lubelskie uznał wielki etnograf1. Dziś uważamy, że obszar ten rozciąga się na właściwe Lubelskie z Powiślem, Chełmskie, Zamojskie, a każdy z tych mikroregionów ma swoistą gwarę, repertuar wokalny i instrumentalny. Sercem regionu jest teren pomiędzy Puławami, Biłgorajem, Tomaszowem Lubelskim i Łęczną, a centrum przypada na okolice Krzczonowa – stąd też pochodzi typowy dla Lubelszczyzny strój ludowy2.
W XX wieku wyróżnić można trzy fazy badań, które orientacyjnie odpowiadają latom 30., 50. i 70. Wzmożone zainteresowanie folklorem muzycznym w latach 30. XX wieku było związane z ogólnopolską tendencją zwrócenia się ku wszelkim przejawom kultury ludowej. W 1930 r. powstała w Lublinie Sekcja Muzyczna przy Lubelskim Związku Teatrów i Chórów Ludowych, w skład której weszli: Stanisław Bugajski, Feliks Popławski, Jan Seweryński, Tadeusz Sobiński, Walerian Batko, Teofil Matejko. Przyjęto wówczas plan badań pieśni ludowej Lubelszczyzny, dokonując przydziału osób do poszczególnych mikroregionów. W efekcie okolicami Radzynia i Białej Podlaskiej zajmował się Aleksander Oleszczuk, Janowem Lubelskim – Eugeniusz Sokalski, Lublinem i Lubartowem – Walerian Batko, a Powiślem – Jan Chorosiński. Kolejnym ważnym wydarzeniem był pierwszy w Polsce kurs przeznaczony dla zbieraczy pieśni ludowych, który odbył się w Lublinie w 1931 r. Prócz wyżej wymienionych w kursie uczestniczyli: Franciszek Chanaj, Stanisław Maśliński i Zygmunt Todys3.
Rok 1950 wyznacza nową erę w badaniach nad polskim folklorem muzycznym. Rozpoczyna się wówczas ogólnopolska Akcja Zbierania Folkloru Muzycznego, zainicjowana i prowadzona systematycznie przez Jadwigę i Mariana Sobieskich w wielu regionach Polski. W Lubelskiem przebadano obszary powiatu biłgorajskiego, tomaszowskiego, zamojskiego, hrubieszowskiego, krasnostawskiego i lubelskiego. Udokumentowano 955 melodii wokalnych i instrumentalnych. W późniejszych publikacjach (liczne artykuły wydane w serii Polska pieśń i muzyka ludowa w opracowaniu Ludwika Bielawskiego oraz pomnikowy Polski folklor muzyczny4) Sobieska wielokrotnie powoływała się na ustalenia poczynione w czasie tychże badań5. Jadwiga i Marian Sobiescy przy okazji akcji wspominali o trudnościach z pozyskaniem na terenie lubelskim regionalnych badaczy. Jak wyjaśnia przyczyny tego faktu Piotr Dahlig, ówczesnymi regionalistami byli przedstawiciele środowiska nauczycielskiego, którzy byli szczególnie ciężko doświadczeni w czasie wojny. Walerian Batko, główny inspirator prac terenowych w Lubelskiem zmarł w 1947 r., nie doczekawszy ogólnopolskiej inicjatywy badawczej6. W roku 1961 nakładem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego ukazał się tom lubelski „Prac i Materiałów Etnograficznych” pod redakcją Anny Czekanowskiej, w części drugiej poświęcony pieśniom biłgorajskim7. Autorka uznała za typowe dla całej Lubelszczyzny środkowej, a także południowej i wschodniej Małopolski melodie wąskozakresowe i pentatonizujące, za cechy pogranicza małopolsko-mazowieckiego – plagializujące melodie przyśpiewkowe o częstych modalizmach, zaś „chromatyzowanie” za właściwość o bardzo rozległym zasięgu występowania. Czekanowska dostrzegła brak zależności pomiędzy zróżnicowaniem materiału muzycznego a strefami gospodarczo-społecznymi. Ta stricte etnomuzykologiczna analiza pokazuje, jak trudne jest wykazanie cech określonego repertuaru nawet na obszarze subregionu.
Lata 70. XX wieku wiążą się z intensyfikacją prac badawczych, zainaugurowanych w powoływanych w tym celu instytucjach Lublina. Planowe badania etnograficzne jeszcze w roku 1969 podjęli pracownicy Muzeum Wsi Lubelskiej. Prócz działań związanych z rozbudową skansenu prowadzono badania kultury duchowej i społecznej. Zbieraniem folkloru muzycznego zajął się wówczas Włodzimierz Dębski. Na lata 60. przypada też rozpoczęcie kompletowania różnorodnych przejawów lubelskiego folkloru słownego i muzycznego w Pracowni „Archiwum Etnolingwistyczne” przy Instytucie Filologii Polskiej UMCS8. Przez kolejne dziesięciolecia grono jego pracowników i współpracowników stale się poszerzało, a znaleźli się w nim: Jerzy Bartmiński, Jan Adamowski, Grażyna Żuraw-Bączkowska, Stanisława Niebrzegowska-Bartmińska, Zenon Koter, Włodzimierz Dębski, Wanda Księżopolska, Anna Więclewska, Tomasz Rokosz, Anna Michalec, Beata Maksymiuk-Pacek i Agata Kusto9.
O wielu z wymienionych wyżej postaci związanych ze zbieraniem i badaniem folkloru muzycznego na Lubelszczyźnie nie wiemy nic lub bardzo niewiele. Nie przywołuję w tym miejscu osób i instytucji, których zainteresowanie regionem lubelskim jest jednym z kilku nurtów badawczych. Prezentacja wybranych sylwetek ma na celu ukazanie tych, którzy większość swego życia związali z Lubelszczyzną, a wiedzę z zakresu folkloru muzycznego regionu przenosili na inne sfery życia zawodowego.
Walerian Batko urodził się 14 kwietnia 1906 r. w Michałkowicach w powiecie miechowskim. Po ukończeniu szkoły powszechnej w 1918 r. wstąpił do Państwowego Seminarium Nauczycielskiego w Krakowie, a 3 lata później przeniósł się do Białegostoku. Tam swoimi zdolnościami muzycznymi zwrócił uwagę L. Chmielewskiego, profesora muzyki i śpiewu. Zaczął pisać pieśni z towarzyszeniem orkiestry dla chóru szkolnego, instrumentował marsze na orkiestrę dętą, opracowywał tańce i inne utwory dla szkolnej orkiestry mieszanej. Śpiewał barytonem na koncertach szkolnych z towarzyszeniem fortepianu lub orkiestry. Za przykładem Chmielewskiego zaczął zbierać pieśni regionalne, dokładnie opisując ich rodowód, okoliczności zapisu i nazwiska wykonawców. Kompletował podręczniki z dziedziny muzyki, monografie kompozytorów, partytury chóralne. Kończąc szkołę, był w posiadaniu własnej biblioteki muzycznej pokaźnych rozmiarów. W 1927 r. ukończył Seminarium w Białymstoku, po czym krótko pracował jako nauczyciel w Tomaszowie Lubelskim.
W roku 1931 przeniósł się do Lublina, gdzie przy ulicy Czwartek rozpoczął upragnioną pracę nauczycielską. Pierwsze kroki skierował ku rozpoznaniu nowego regionu etnograficznego i zbieraniu pieśni. Wszystkie wolne chwile, niedziele, święta, ferie wakacyjne spędzał na dokumentowaniu folkloru lubelskiego. W wędrówkach, przeważnie pieszych, poznał różne regiony Lubelszczyzny. W notowaniu muzyki ludowej posługiwał się metodą ołówkową i słuchem o dużym wyrobieniu. Jego penetracyjne zbieractwo, początkowo dorywcze, szybko przerodziło się w systematyczną inwentaryzację lubelskiej pieśni ludowej. Duży materiał zebrany w latach 1932-35 posłużył częściowo Józefowi Chmarze do wykorzystania w zbiorowej publikacji pt. Lubelska pieśń ludowa10. Walerian Batko zbierał również materiały muzyczne do lubelskiego tańca ludowego, obrzędów weselnych, zwyczajów dorocznych. Wiele z tych pieśni i tańców weszło m. in. do Wesela Lubelskiego, widowiska dramatycznego wystawionego w reżyserii Bronisława Nycza po raz pierwszy w Lublinie w 1933 r. Znaczną część zebranych pieśni wydano drukiem, jak te które znalazły się w śpiewnikach wydawanych przez Tadeusza Mayznera i Józefa Chmarę.
W roku 1935 Batko rozpoczął studia w warszawskim Konserwatorium Muzycznym na Wydziale Nauczycielskim, po którego ukończeniu prowadził dział muzyczny w Instytucie Teatrów Ludowych (od 1938 r.), pracując równocześnie jako sekretarz redakcji. Współpraca z Jędrzejem Cierniakiem, wizytatorem ministerialnym i twórcą teatru ludowego w Polsce dawała Batce duże możliwości w zakresie popularyzowania folkloru. W międzyczasie, z braku środków materialnych podjął pracę w Uniwersytecie Ludowym w Głuchowie, gdzie prowadził dział wychowania muzycznego. Pracował w Kuratorium Szkolnym jako instruktor oświatowy oraz w Lubelskim Związku Teatrów i Chórów Ludowych.
Walerian Batko brał udział w obronie Warszawy w 1939 r., a po kapitulacji stolicy dostał się do niewoli, gdzie nabawił sie ciężkiej choroby nerek. Pod koniec 1941 r. podjął pracę w Komarówce Podlaskiej i tam wraz z żoną oraz innymi nauczycielami prowadził tajne nauczanie. Po wyzwoleniu współdziałał w organizowaniu w Komarówce szkoły średniej i rocznego kursu pedagogicznego. Po wojnie pracował we wznowionym Ludowym Instytucie Oświaty i Kultury w Warszawie. Był członkiem redakcyjnym „Pracy Oświatowej”, „Teatru Ludowego”, redaktorem Repertuaru chórów i orkiestr Towarzystwa Teatru i Muzyki Ludowej. Ogłosił drukiem Pieśni Batalionów Chłopskich, śpiewniki dla przedszkoli W dziecińcu i Pieśni i zabawy11 (wspólnie z Janiną Popławską) oraz obrzędowe widowiska Kąpała12 i Wianki w Lubelskim13. Ogłaszał również różne teksty folklorystyczne, jak U źródeł pieśni ludowej14. Dla podreperowania zdrowia w 1947 r. przeniósł się z żoną i dwojgiem dzieci do Buska-Zdroju, gdzie zmarł 23 października, mając 42 lata15.
Rówieśnikiem Waleriana Batko był Aleksander Bryk, którego działalność przypada na okres od międzywojnia aż po lata 70. XX wieku. Urodził się 6 września 1905 roku w Zamościu, a zmarł 11 stycznia 1982 r. w Lublinie. Był synem Katarzyny z Wyszyńskich i Stanisława, rolnika z Lubelskiego Przedmieścia, który przez całe życie zajmował się muzyką. Ojciec organizował orkiestry i zespoły muzyczne, których był kapelmistrzem, nauczał muzyki i komponował. W roku 1907 rodzina Bryków wyjechała do Saratowa nad Wołgą, a 2 lata później do Pietrowska w guberni saratowskiej, gdzie od 1912 r. Aleksander Bryk uczęszczał do szkoły podstawowej. Następnie źródła podają krótki pobyt w Zamościu, ewakuację do Pietrowska oraz ucieczkę (w wieku 10 lat) na wojnę z miejscowym 145 Pułkiem Rezerwowym Piechoty. Właściwa edukacja Aleksandra Bryka (w pierwszej klasie szkoły realnej) zaczyna się w roku szkolnym 1916/17, a w kolejnych latach mają miejsce także zajęcia z gry na wiolonczeli i klarnecie w Pietrowskiej Szkole Muzycznej. W 1920 r. Bryk został wcielony do Armii Czerwonej.
W roku 1921 rodzina Bryków wróciła do Zamościa. Początkowo Aleksander uczył się w Państwowym Gimnazjum im. hetmana J. Zamojskiego w Zamościu, a następnie w Państwowym Seminarium Nauczycielskim Męskim im. J. Zamojskiego w Szczebrzeszynie, gdzie w 1927 r. otrzymał świadectwo dojrzałości. Podczas nauki zwracały uwagę jego wybitne zdolności muzyczne, objawiające się w grą na wielu instrumentach dętych i smyczkowych oraz sprawnym warsztacie kompozytorskim. Po maturze krótko grał w orkiestrze 78 Pułku Piechoty w Baranowiczach, starając sie jednocześnie o posadę nauczyciela w miejscowych szkołach powszechnych. W roku 1927 został przyjęty na kurs dla nauczycieli muzyki i śpiewu przy Konserwatorium Muzycznym w Warszawie, a studia ukończył trzy lata później. Jego nauczycielami byli m. in.: Stanisław Kazuro, Tadeusz Ochlewski, Piotr Rytel, Kazimierz Sikorski, Stefan Śledziński.
Aleksander Bryk po rocznym pobycie w Dywizyjnej Szkole Podchorążych Rezerwy Piechoty w Tomaszowie Lubelskim, od września 1931 do 1938 r. nauczał w wielu placówkach oświatowych regionu: Państwowym Gimnazjum Męskim im. T. Kościuszki, żeńskim Gimnazjum Towarzystwa Szkoły Średniej, Publicznej Szkole Powszechnej w Łukowie, w Państwowym Gimnazjum im. B. Prusa, oraz w Państwowym Gimnazjum im. hetmana S. Żółkiewskiego w Siedlcach. Jednocześnie od 1932 r. studiował języki turecki, arabski i perski w Instytucie Wschodnim w Warszawie16, a w roku 1935 otrzymał dyplom nauczyciela szkół średnich, uprawniający do nauczania muzyki i śpiewu jako przedmiotu głównego w szkołach średnich ogólnokształcących i seminariach nauczycielskich, państwowych i prywatnych. W 1937 r. został powołany do czynnej służby wojskowej w 25 pp w Piotrkowie Trybunalskim, w którego składzie w sierpniu 1939 r. wyruszył na granicę niemiecką. Podczas działań wojennych był kilkakrotnie raniony, zbiegł z niewoli niemieckiej, pracował jako robotnik w tartaku, woźny i kontroler mleczarni gminnej w Jastkowie. Kolejne lata życia są dowodem nieustannego połączenia służby wojskowej z działaniami na rzecz kultury i nauki. Od roku 1944 Aleksander Bryk był nauczycielem w Liceum Ogólnokształcącym w Łukowie, później w 3 Państwowym Koedukacyjnym Gimnazjum im. Bolesława Chrobrego w Piotrkowie Trybunalskim. Pracował również w Wydziale Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi jako inspektor chórów i orkiestr. W tym samym czasie uruchomił Szkołę Umuzykalnienia Ludowego Instytutu Muzycznego w Piotrkowie Trybunalskim, której został dyrektorem. Tam też powierzono mu funkcję prezesa Związku Zawodowego Muzyków. Jednocześnie na ten okres przypada kilkumiesięczna służba w jednostce wojsk lotniczych w Dęblinie, oraz organizowanie i prowadzenie orkiestry Wojskowej Szkoły Pilotów.
W roku 1946 Aleksander Bryk przeniósł się na stałe do Lublina, udzielając się zawodowo w wielu instytucjach oświatowo-kulturalnych: Wydziale Kultury i Sztuki Urzędu Wojewódzkiego, Filharmonii Państwowej (jako instrumentalista), Państwowej Średniej Szkole Muzycznej, później Państwowym Liceum Muzycznym. Z jego inicjatywy powstała Średnia Społeczna Szkoła Muzyczna Towarzystwa Muzycznego. Poza tym objął kierownictwo Państwowej Operetki w Lublinie, był prezesem Związku Zawodowego Muzyków w Lublinie oraz członkiem Związku Autorów i Kompozytorów Scenicznych i Stowarzyszenia Polskich Artystów Muzyków.
Aktywność dydaktyczna Aleksandra Bryka obejmowała naukę muzyki, śpiewu, przedmiotów teoretycznych, gry na instrumentach dętych i perkusji. Cieszył się opinią wybitnego pedagoga o wysokich umiejętnościach metodycznych. Jego zaangażowanie w działalność artystyczną i kulturalną realizowało się też we współpracy z licznymi zespołami artystycznymi takimi jak: Zespół Pieśni i Tańca Ziemi Lubelskiej kierowany przez Wandę Kaniorową, chór Echo Podlasia w Białej Podlaskiej, chór Akademii Rolniczej w Lublinie, ogniska muzyczne, orkiestry straży pożarnej, rozgłośnie radiowe w Lublinie, Warszawie i Wrocławiu.
Jego dorobek kompozytorski obejmuje 146 pozycji, wśród których znajdują się utwory instrumentalne, na orkiestrę dętą, wokalno-instrumentalne i wokalne oraz ilustracje muzyczne, balety i opery. Niezwykle ważnym elementem inspirującym Bryka do komponowania był polski folklor, w znacznej części pochodzący z Lubelskiego. Z licznych kompozycji tego typu wymienić należy choćby utwory instrumentalne: suitę taneczną z 1955r. „Od Biłgoraja”, „Tańce lubelskie”(„Od Jastkowa”, „Od Komarowa”, „Od Szczebrzeszyna”, „Od Zamościa”) z roku 1946, „Tańce podlaskie”z 1937 r.; wokalno-instrumentalne: „Suitę lubelską” na chór mieszany i orkiestrę z roku 1951, „II Suitę lubelską” na głos solowy, chór mieszany i orkiestrę z roku 1954, „Wesele lubelskie” na chór mieszany i orkiestrę z roku 1947, oraz pieśni na chór a cappella: „60 pieśni z Lubelszczyzny” na chór mieszany z roku 1936, 5 pieśni na chór mieszany („Danaż moja, dana”, „Ej, osa, osa”, „Mazur biłgorajski”, „Paw”, „Piosenka o Pafawagu”) z roku 1956, „12 pieśni hrubieszowskich i biłgorajskich” z roku 195917. W zakresie publikacji o charakterze dydaktycznym na pierwszy plan wysuwają się poradniki dla prowadzących amatorskie zespoły orkiestrowe dęte i chóralne18.
Aleksander Bryk wielokrotnie potwierdzał ogromne znaczenie, jakie miała dla jego zainteresowań badawczych działalność Karola Namysłowskiego i Włościańskiej Orkiestry. Bryk często komponował i opracowywał dla tego zespołu, zajął sie także spisaniem jego barwnych dziejów19. Ważne miejsce w nielicznych opracowaniach dotyczących folkloru Lubelszczyzny zajmuje artykuł skrótowo charakteryzujący muzykę i pieśń lubelską20. Autor wymienia charakterystyczne dla Lubelskiego tańce, opisuje ich specyfikę i okoliczności funkcjonowania, a także podaje właściwy dla omawianego obszaru skład kapel, zasadniczo opierając sie na materiale Kolberga. Przywołuje też Orkiestrę Włościańską im. Karola Namysłowskiego ze Starego Zamościa.
Działalność Aleksandra Bryka stanowi ewenement w zakresie powojennej regionalistyki muzycznej Lubelszczyzny, co obrazuje ewidentny brak zainteresowania tym obszarem w okresie powojennym21.
Niekwestionowane zasługi w dokumentowaniu folkloru muzycznego Lubelszczyzny, a w szczególności Podlasia Południowego mają Aleksander Oleszczuk i Feliks Olesiejuk22.
Aleksander Oleszczuk urodził się w 1900 r. we wsi Kolembrody koło Radzynia Podlaskiego. W 1920 r. był żołnierzem, a po zakończeniu wojny z bolszewikami studiował w Seminarium Nauczycielskim w Leśnej Podlaskiej. Z dyplomem uzyskanym w 1927 r. ze specjalnością muzyczną pracował jako nauczyciel przedmiotów artystycznych w szkołach w Miłkowie i Wohyniu. Zainteresowany folklorem, spisywał pieśni podlaskie. Swoje zainteresowania etnografi czne i muzyczne pogłębiał w Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie i w Krzemieńcu, a po 1946 r. w Wyższej Szkole Muzycznej w Sopocie. Podczas studiów w Wolnej Wszechnicy Polskiej napisał swoją pierwszą poważniejszą pracę ludoznawczą pt. Zboże i chleb w zwyczajach ludowych na Podlasiu. Opublikował ją i kilkanaście innych artykułów o pieśniach i zwyczajach podlaskich w latach 1930-1938 w ,,Głosie Powiatu Radzyńskiego” i w „Teatrze Ludowym”.
W 1939 r. Aleksander Oleszczuk ponownie odbywał służbę wojskową i dostał się do niewoli niemieckiej. W obozie opracował Śpiewnik szkolny szkoły powszechnej II stopnia i prowadził chór Echo Obozu. Po wojnie osiedlił się w pobliżu Gdańska. Do emerytury w 1960 r. był tam nauczycielem w szkołach średnich i kierownikiem amatorskich zespołów artystycznych na Wybrzeżu. W tym czasie nie przestał się interesować swoimi rodzinnymi stronami. Dotychczasowe badania opublikował w postaci książek wydanych przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze: Ludowe obrzędy weselne na Podlasiu (1951) i Pieśni ludowe Podlasia (1965). Napisał też kilka artykułów oraz zamieścił w czasopiśmie „Śpiew w Szkole” wiele pieśni podlaskich opracowanych dla chórów szkolnych. Wydał też dwa zeszyty ,,Piosenek ludowych z Podlasia na chór żeński lub dziecięcy” w ramach cyklicznego wydawnictwa „Polska pieśń ludowa” (Kraków 1957). Po powrocie na Podlasie (1960) osiadł w Stępkowie koło Parczewa i kontynuował rejestrację pieśni i melodii na obszarze nadbużańskim oraz współpracował z zespołami folklorystycznymi. Wyniki badań publikował w czasopismach oraz wymienionej wyżej książce. Aleksander Błachowski w biogramie Aleksandra Oleszczuka podkreśla jego zasługi dla folklorystyki polskiej: „z całą odpowiedzialnością można dodać, że praca eksploracyjna Oleszczuka spełnia wymogi pracy naukowej, tym trudniejszej, że folklor to zjawisko bardzo złożone, synkretyczne. Z drugiej zaś strony, należy także pamiętać i o tym, że swoją pracę prowadził w warunkach iście kolbergowskich. Na koniec trzeba dodać, że prócz prac opublikowanych Oleszczuk pozostawił gotową do druku, cenną monografi ę Podlaski doroczny cykl widowiskowy oraz kilka zbiorów pieśni adaptowanych dla potrzeb ruchu amatorskiego, któremu służył całe życie pomocą w wyborze repertuaru z Podlasia, mało znanego przed jego publikacjami. Aleksander Oleszczuk zmarł w 1983 roku”23.
Feliks Olesiejuk (1922-1999) urodził się we wsi Drelów w byłym powiecie radzyńskim. Do wybuchu wojny w 1939 r. ukończył trzy klasy gimnazjum. W 1942 r. został aresztowany przez gestapo po ucieczce z Badienstlagru w Motyczu. W latach 1940-44 był członkiem AK, w 1944 r. aresztowany przez NKWD. Więziony w Radzyniu i w Lublinie. We wrześniu 1944 r. został wcielony w szeregi Wojska Polskiego. Podczas służby skończył szkołę, uzyskując stopień podporucznika artylerii, potem kapitana. W czasie służby w wojsku zdał maturę, a po zdemobilizowaniu rozpoczął pracę w oświacie. W latach 1947-49 studiował prawo na KUL-u, po czym przeniósł się na etnografię na UMCS. Po zakończeniu studiów pracował w szkolnictwie do roku 1970, kiedy to ukończył studia doktoranckie na Wydziale Filozoficzno-Historycznym. Od roku 1973 był dyrektorem Instytutu Kształcenia Nauczycieli i Badań Oświatowych w Lublinie, od 1975 r. wicekuratorem Oświaty i Wychowania w Kuratorium w Lublinie. Odznaczony Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski i wieloma innymi odznaczeniami. W latach 1957-64 Olesiejuk pod kierunkiem prof. Józefa Gajka przeprowadził badania nad obrzędowością weselną Lubelskiego, zbierając materiały w 29 wybranych wsiach tego województwa. Publikacja prezentująca 23 warianty obrzędu weselnego wydana została staraniem Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego w roku 197124. Utrwalił w formie nagrania najważniejsze pieśni weselne z okolic Giełczwi, Jabłonnej, Dębiny, Luchowa Górnego, Dzwoli, Kocudzy, Horyszowa Polskiego, które przetranskrybowała Bronisława Dekowska z Łodzi. W publikacji Olesiejuk zamieścił 108 pieśni, z których 76 posiada zapis nutowy. Jego najważniejszym wydawnictwem (wydanym pośmiertnie) stały się jednak Zwyczaje i obrzędy ludu Międzyrzecczyzny, regionu obejmującego teren gminy Drelów, Międzyrzec Podlaski i Kąkolewnica, należącego do Podlasia Południowego25. Aby ukazać przemiany dokonujące się w obrzędowości oraz ich funkcję społeczną w okresie ostatnich 100-130 lat, przeprowadził własne badania w latach 1956-1965, 1975-1980 oraz w roku 1987. Monografia Olesiejuka jest pełną prezentacją obrzędów związanych z okresem zapustów, Wielkiego Postu, Wielkanocy i Zielonych Świątek. Autor dokumentuje kolędowanie wielkanocne, obchody Bożego Ciała i przygotowania do Dnia Zadusznego. Szczególne miejsce przeznacza na prezentację obrzędów weselnych i pogrzebowych26.
Postacią wyjątkową dla dzisiejszego stanu badań nad folklorem Lubelszczyzny jest niewątpliwie Włodzimierz Dębski. Urodził się 24 lipca 1922 r. we Lwowie. Jego rodzicami byli polski lekarz medycyny, Leopold Dębski i Rosjanka Anisja Czemiernik. Włodzimierz Dębski młodość spędził na Wołyniu, z czego najdłużej w Kisielinie w powiecie horochowskim, gdzie w latach 1935-38 uczęszczał do szkoły powszechnej. Dalsza edukacja obejmowała gimnazjum w Łucku, Gimnazjum Ojców Pijarów w Lubieszowie, a także krótki pobyt w Liceum Przyrodniczym w Łucku. W 1939 r. rozpoczął pracę nauczyciela w Kisielinie, a w roku 1940/41 ukończył Szkołę Średnią Pedagogiczną we Włodzimierzu Wołyńskim.
Na skutek potęgującego się ukraińskiego ruchu nacjonalistycznego, z początkiem 1942 r. Włodzimierz Dębski został wyrzucony z pracy. Aby uniknąć wywózki na przymusowe roboty do Niemiec zatrudnił się przy melioracji łąk nad Stochodem koło Kisielina. W kwietniu 1943 r. porzucił pracę i przystąpił do polskiej konspiracji w ZWZ-AK w okolicy Łokacz i Kisielina. Pełnił tam funkcję zastępcy dowódcy odcinka i zajmował się tworzeniem siatki konspiracyjnej i zdobywaniem broni. Od lipca 1943 roku rozpoczęła się przeprowadzana przez OUN-UPA akcja oczyszczania Wołynia z Polaków, w wyniku której zginęło ok. 10 tys. ludzi. Włodzimierz Dębski brał udział w obronie kisielińskiego kościoła, a na skutek ranienia granatem konieczna była amputacja nogi. Wkrótce banderowcy uprowadzili i zamordowali jego rodziców. Po krótkiej rekonwalescencji Dębski włączył się do konspiracji najpierw w AK jako oficer informacyjny, potem do zgrupowania „Gromada” i „Osnowa”, w ramach tworzonej właśnie 27 Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK. Ucieczka uchroniła go od aresztowania i deportacji do ZSRR w momencie rozbrajania WDP AK przez Armię Czerwoną.
Włodzimierz Dębski został odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari i awansował do stopnia podporucznika w uznaniu jego męstwa w walce o niepodległość Polski.
Okres powojenny związany był z aktywną pracą nauczycielską. Od roku 1944/45 rozpoczął nauczanie w Lipsku, Białowoli (gdzie także prowadził chór), Sokółce, Górkach Noteckich i Strzelcach Krajeńskich. Jeszcze w roku 1945/46 podjął studia na Wydziale Teorii Państwowej Wyższej Szkoły Muzycznej w Poznaniu, którą ukończył z wyróżnieniem w 1951 r. Podczas studiów miał okazję poznać etnograficzny warsztat prof. Mariana Sobieskiego, co z pewnością wpłynęło na jego późniejsze prace badawcze. Pod koniec studiów rozpoczął pracę w szkolnictwie muzycznym, początkowo jako nauczyciel, potem także dyrektor szkół muzycznych w Wałbrzychu (1951-56), Kielcach (1956-63) i Lublinie. Współpracował ze szkołą im. Karola Lipińskiego, a w 1969 r. założył Państwową Średnią Szkołę Muzyczną im. Tadeusza Szeligowskiego. Tę placówkę prowadził jako dyrektor do roku 1976, kiedy to przeszedł na emeryturę. Miał opinię nieprzeciętnego nauczyciela, pasjonata muzyki. Jego wszechstronna działalność obejmowała nauczanie przedmiotów z zakresu teorii muzyki, a poza szkołą prowadzenie chórów świeckich i kościelnych. Włodzimierz Dębski pozostawił po sobie także kompozycje muzyczne, wśród których znajdują się symfonie, poematy, pieśni chóralne, niektóre inspirowane folklorem lubelskim27.
Szczególne miejsce w życiu Dębskiego zajęły prace związanie ze zbieraniem, dokumentowaniem i badaniem muzycznego folkloru Lubelszczyzny. Współpracował z Muzeum Wsi Lubelskiej przez wiele lat, szczególnie intensywnie po przejściu na emeryturę w roku 1976. Włączył się także w prace przygotowujące edycję opracowania pieśni ludowych regionu lubelskiego28. W wyniku jego systematycznej pracy terenowej powstało kilkadziesiąt taśm magnetofonowych dokumentujących repertuar wokalny i kilkanaście zawierających muzykę instrumentalną. Niezwykle cenne okazały się liczne transkrypcje i zapisy partyturowe kapel, jak też informacje zawarte w spisie inwentarzowym. Jak sam twierdził: „w folklorze szukał tradycji narodowych, jego dokumentowanie wykonywał nie z pasją, a porządnie”29. Dysponował szeroką wiedzą, szczególnie z zakresu wokalnego repertuaru lubelskiego, a zawdzięczał to m.in. znakomitej pamięci muzycznej, która pozwalała mu kojarzyć powtarzające się wątki muzyczne. Rzetelną wiedzę ogólnomuzyczną i duże doświadczenie w prowadzeniu zespołów muzycznych wykorzystywał w pełni w dokumentowaniu repertuaru. Interesował się odniesieniami źródłowymi pieśni, opracowywał graficznie lokalizację poszczególnych wątków muzycznych. Szczególnie zainteresowany był repertuarem rdzennie polskim, jak pieśni weselne, których analogię dostrzegał w ukraińskich pieśniach dożynkowych. Podkreślał także walor jednogłosowości lubelskich pieśni, w których talent twórców objawiał się w rysunku melodii, a nie w konstrukcji współbrzmień harmonicznych. Znany był jego krytyczny stosunek do folkloru, polegający z jednej strony na wykazywaniu niskiej wartości niektórych jego przejawów, jak słabe wykonanie, braki repertuarowe lub skłonność wykonawców do nieudolnych przekształceń. Z drugiej strony okazywał szacunek tym śpiewakom i muzykantom, którzy wedle jego znakomitego wyczucia robili to w sposób autentyczny i artystycznie wysoki. Dzięki tej intuicji wspierał i zachęcał do aktywności wielu artystów, którzy porzucili jakiś czas temu muzykowanie (m. in. Kapela Bednarzy czy Kapela Braci Bździuchów). Przez lata był też współorganizatorem i jurorem Festiwalu Kapel i Śpiewaków Ludowych w Kazimierzu. Twierdził, że festiwal miał zbawienny wpływ na ożywienie folkloru na Lubelszczyźnie. Był prezesem Towarzystwa Teatrów i Chórów Ludowych w Strzelcach Krajeńskich oraz członkiem Towarzystwa Muzycznego w Zamościu. Jego kompozycje miała w repertuarze Polska Orkiestra Włościańska im. Karola Namysłowskiego w Zamościu. Uważał Lubelszczyznę za jeden z najbogatszych i najoryginalniejszych folklorystycznie regionów, którego wartości na trwałe przeniknęły do kultury ogólnonarodowej.
Po przejściu na emeryturę, prócz opracowywania repertuaru wokalnego, zajmował się pisaniem prac o charakterze historycznym i polemicznym. Nawiązywały one bezpośrednio do przeżyć wołyńskich. Wykazywał też zainteresowania malarskie, które także koncentrowały się na obrazach zapamiętanych z dzieciństwa i młodości. Włodzimierz Dębski miał żonę, Anielę Sławińską z Kisielina, oraz trzech synów. Zmarł 21 września 1998 roku w Lublinie30.

Agata Kusto
W powyższej publikacji wykorzystano biogramy badaczy autorstwa Agaty Kusto, zamieszczone we wstępie do szóstej części Lubelskiego: Muzyka instrumentalna. Instrumentarium – wykonawcy – repertuar, red. J. Bartmiński, Lublin 2011.

1 Jako pierwsze ukazały się dwa tomy Lubelskiego (O. Kolberg, Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, t.16-17: Lubelskie, Kraków 1883-1884). Trzy lata później wydano Mazowsze Leśne (O. Kolberg, Lud…, t. 26; Mazowsze, cz. 3, Kraków 1887), zaś tomy z materiałami z chełmskiego w kolejnych trzech latach.
2 J. Bartmiński, Lubelskie, Warszawa 1997, s. 1-2; opracowanie tekstowe do płyty „Lubelskie vol.3” z serii Muzyka Źródeł, Kolekcja muzyki ludowej Polskiego Radia.
3 P. Dahlig, Lubelska pieśń ludowa w dwudziestoleciu międzywojennym, [w:] Lubelska pieśń ludowa na tle porównawczym, red. J. Bartmiński, B. Maksymiuk-Pacek, Lublin 2014, s. 31-32.
4 J. Sobieska, Polski folklor muzyczny, Warszawa 1982, 2 t.
5 J. Sobieska, Folklor muzyczny w Rzeszowskiem i Lubelskiem, „Muzyka” 1951, nr 5/6, s. 29-48; badania prowadzone były przez Państwowy Instytut Sztuki we współpracy z Polskim Radiem w latach 1950-1954.
6 P. Dahlig, dz. cyt., s. 31.
7 „Prace i Materiały Etnograficzne” 1961, t. 18, cz. 2: Pieśni Biłgorajskie: przyczynek do interpretacji polskiego pogranicza południowo-wschodniego, red. A. Czekanowska.
8 W roku 1960 był to Zakład Języka Polskiego UMCS. W roku 2008 powołano do życia Pracownię „Archiwum Etnolingwistyczne”, której kierownikiem do września 2015 roku był prof. dr hab. Jerzy Bartmiński, a obecnie funkcję tę sprawuje dr Katarzyna Prorok.
9 Zwieńczeniem prac tego zespołu stał się, zwany „Nowym Kolbergiem”, sześcioczęściowy tom Lubelskie, wydany w PAN-owskiej serii Polska pieśń i muzyka ludowa. Źródła i materiały pod ogólną redakcją Ludwika Bielawskiego. Redaktorem tomu Lubelskie jest Jerzy Bartmiński.
10 Lubelska pieśń ludowa, cz. 1, red. J. Chmara, Lwów 1937.
11 W Dziecińcu. Zbiór piosenek dla najmłodszych dzieci, red. W. Batko, Warszawa 1946.
12 „Praca Oświatowa” 1946, nr 5.
13 „Praca Oświatowa” 1946, nr 4.
14 „Wiedza i Życie” 1946, nr 6.
15 Biogram opracowany na podstawie: H. Zwolakiewicz, Etnografowie i regionaliści w badaniach ludowej kultury Lubelszczyzny, „Studia i Materiały Lubelskie. Etnografia” 1962, t.1, s. 7-75; a także biogramu Waleriana Batko sporządzonego przez Aleksandra Bryka 27 lipca 1962 i zdeponowanego w formie maszynopisu w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej im. Hieronima Łopacińskiego w Lublinie.
16 W tymże roku odbył także blisko dwumiesięczną podróż do Turcji, a 3 lata później odwiedził Turcję, Jugosławię, Grecję i Bułgarię; zob. W. Pigła, Aleksander Bryk, [w:] Katalog rękopisów Biblioteki Publicznej im. H. Łopacińskiego w Lublinie, cz. 6, Spuścizna Aleksandra Bryka, Lublin 1997, s. 12.
17 Autorski spis wykonany w 1975 r. podaje 146 kompozycji, za: W. Pigła, dz. cyt., s. 11.
18 A. Bryk, Poradnik dla kierowników amatorskich zespołów instrumentalnych, Warszawa 1938, tenże, Kapelmistrz i orkiestra (Metodyka prowadzenia orkiestry dętej), Warszawa 1969.
19 Tenże, Karol Namysłowski i jego orkiestra, Lublin 1961; kolejne wydanie w roku 1980, rozszerzone o opis historii Orkiestry Włościańskiej z l. 1959-1979, uzupełniła córka kompozytora, Jadwiga Bryk-Kaliszuk, która też przyczyniła się (już jako współautorka) do wydania trzeciego (z roku 1992), poszerzonego o opis kolejnych lat 1980-1990.
20 Tenże, O muzyce i pieśni lubelskiej słów kilka, „Kalendarz Lubelski” 1959, s. 168-169.
21 E. Kępa, D. Powiłańska-Mazur, Materiały do bibliografii folkloru Lubelszczyzny: za lata 1945-1971, Warszawa 1972.
22 W wydanej w 2012r. monografii Podlasia Janina Szymańska szczegółowo opisuje historię zbieractwa pieśni na Podlasiu. Znajdziemy tam dotąd nie opisane sylwetki EugeniuszaSokalskiego i Tadeusza Prejznera; zob. J. Szymańska, Zbieractwo pieśni na Podlasiu, [w:] Podlasie, cz.1, Teksty pieśni obrzędowych, red. L. Bielawski, Warszawa 2012, s. 44-45.
23 A. Błachowski, Aleksander Oleszczuk [online], [dostęp: 11 listopada 2015]: http://www.nagrodakolberg.pl/laureaci-aleksander_oleszczuk
24 F. Olesiejuk, Obrzędy weselne w Lubelskiem. Materiały etnograficzne do badań nad obrzędowością weselną, Wrocław 1971.
25 Tenże, Zwyczaje i obrzędy ludu Międzyrzecczyzny, Drelów 2000.
26 J. Szymańska, dz. cyt., s. 58-62.
27 W rękopisie sporządzonym przez Włodzimierza Dębskiego 7 maja 1964 roku dla Aleksandra Bryka znajdują się następujące kompozycje: 3 symfonie, 8 suit, 5 poematów z cyklu „Malarze Polscy”, pieśni chóralne (20 kieleckich), poemat Zamek na Chęcinach, Liryki Powiśla, Fraszki Wespazjana Kochowskiego (nagrodzone w Poznaniu w 1962 roku); z utworów lubelskich: „Suita chóralna”, „Tryptyk lubelski” (wspólnie z Aleksandrem Brykiem). Rękopis znajduje się w Bibliotece Wojewódzkiej im. H. Łopacińskiego w Lublinie, w tece Aleksandra Bryka: Notatki bibliograficzne i kwestionariusze osobowe muzyków działających na Lubelszczyźnie od 1879 roku.
28 Na mocy porozumienia między UMCS a MWL.
29 A. Wróblewski, Kto szuka pieśni, wie, gdzie ją znaleźć, „Życie Warszawy” 1980, nr 14, s.7.
30 Biogram opracowany na podstawie: L. Popek, Włodzimierz Sławosz Dębski – żołnierz, wychowawca, muzyk, malarz, dokumentalista (1922-1998), „Frassatianum” 2006, s. 20-21; A. Wróblewski, Kto szuka pieśni, wie, gdzie ją znaleźć, „Życie Warszawy” 1980, nr 14, s.7.; M. Demska-Trembaczowa, Sławni, znani, zapomniani. Szkice o muzykach Lubelszczyzny, Lublin 1983, s. 16.
Z teorii
Badacze Lubelszczyzny