Gdy gamelan gra

Obie postacie stąpają rytmicznie w takt muzyki; rozpościerają ramiona i wyginają je, jakby dwa złoto-lśniące węże, przełamując je w łokciach w przeciwnym kierunku niż zwykle; ręce o długich palcach drgają wciąż falującymi ruchami, nogi suną po ziemi nie odrywając się od niej, i zdają się te postacie płynąć po scenie. Obie równocześnie wykonywają wszystkie ruchy; nawet najmniejsze drganie dłoni razem, a jednako u obu widoczne tak, że zdają się złączone w jedną nierozerwalną całość. Tak swoje wrażenia z przedstawienia teatralnego, którego ogromną część stanowił taniec opisywał na początku XX wieku prof. Michał Siedlecki. Obecnie, 100 lat później, nadal możemy podziwiać niezwykłą sztukę tańca jawajskiego od wieków istniejącą w niezmienionej formie.

Tradycyjny taniec jawajski

Indonezja jest krajem leżącym na tysiącach wysp i wysepek. Do największych oraz najważniejszych z nich należą Jawa, Sumatra, Sulawesi, Kalimantan (indonezyjska część wyspy Borneo) oraz mała, ale najbardziej popularna ze względu na swe walory turystyczne, wyspa Bali. Przede wszystkim uwarunkowania geograficzne, ale także historyczne spowodowały, że na wielu wyspach wykształciła się odmienna mentalność ludzi, dialekty i kultura. Dzięki temu Indonezja słynie nie tylko z przepięknych krajobrazów, ale także z niezwykle bogatych i różnorodnych tradycji.

Wizytówką Indonezji stał się teatr cieni - wayang kulit, istniejący jednak tylko na dwóch wyspach - Jawie i Bali, i nadal prężnie się rozwijający. Na całym świecie znane są też ogromne i barwne tradycyjne orkiestry jawajskie. Gamelan jest przedmiotem badań muzykologicznych, opisywany był przez cenionych naukowców, min. Jaapa Kunsta, Mantle Hooda i innych. Uznać go można za fundament kultury jawajskiej, gdyż towarzyszy wszystkim najważniejszym uroczystościom w życiu każdego Jawajczyka. Funkcjonuje także jako element innych sztuk, takich jak teatr (cieni, lalkowy, aktorski) oraz stanowi akompaniament do tańca.

Tradycja tańca na wyspach archipelagu indonezyjskiego sięga czasów prehistorycznych i prawdopodobnie wywodzi się wierzeń animistycznych. W Indonezji, tak jak na całym świecie, taniec wiązał się początkowo z rytuałami. Najczęściej wykonywany był przez szamanów, używających do tego celu masek lub specjalnego stroju. Taniec był sposobem kontaktowania się z przodkami plemienia albo bóstwami. W pierwszych wiekach naszej ery w Indonezji pojawiać się zaczęły wpływy kultury indyjskiej. Wraz z handlarzami, na Jawę dotarła także religia hinduistyczna, braminizm, a potem buddyzm. Okres dominacji hinduizmu i szczególnego rozkwitu kultury oraz sztuki na Jawie trwał do momentu pojawienia się tam islamu w XV wieku. Tradycyjny taniec nie uległ jednak od tamtych czasów dużym zmianom, w związku z czym możemy go oglądać w XXI wieku w postaci bardzo zbliżonej do tej, jaką podziwiali władcy jawajscy wiele setek lat temu.

Tradycyjny taniec rozwijał się na Jawie dwiema drogami. Pierwszą z nich była kultura ludowa wywodząca się jeszcze z czasów animizmu. Taniec towarzyszył różnego rodzaju obrzędom, ceremoniom, ale z biegiem lat elementy ludyczne oraz estetyczne zdobywały coraz większe znaczenie. Druga droga wiodła poprzez ośrodki władzy, do coraz bardziej wysublimowanej sztuki. W okresie dominacji religii hinduistycznej jawajscy władcy-bogowie wprowadzili taniec do świątyń, a następnie do swoich rezydencji. Obie te ścieżki przenikały się jednak wzajemnie. Często tancerze pałacowi, którzy cieszyli się bardzo dużym szacunkiem, wywodzili się z wiosek i tam w dzieciństwie uczyli się swojego fachu¹.

Bedaya Ketawang

W okresie "złotego wieku kultury jawajskiej", przypadającego na czasy panowania dynastii Majapahit (1294-1400), wiele tańców było komponowanych przez władców lub osoby z dworu. Niektóre z nich uważano za "święte" i wykonywano tylko podczas specjalnych uroczystości. Najdoskonalszym przykładem takiego przeznaczenia jest taniec Bedaya Ketawang. Wykonywany jest on w pałacu Hadiningrat w Surakarcie w rocznicę koronacji Sri Susuhunan Pakubuwana - władcy późnej dynastii Mataram. Bedaya symbolizuje związek władcy pałacu z królową Morza Południowego - Ratu Kidul, a jego wykonanie poprzedzone jest wieloma rytuałami. Próby odbywają się w każdy wtorek kliwon, czyli co 35 dni. Kobiety wykonujące bedaya są specjalnie wybierane i przygotowywane. Pokaz odbywa się w pałacowym pendapa² i trwa ponad godzinę. Przez wiele lat wykonywanie bedaya poza murami pałacu było zakazane, jednak od niedawna jest to możliwe.

Putri, alus, gagah

W czasach panowania dynastii Majapahit taniec stał się sztuką bardzo ściśle skodyfikowaną, kierującą się określonymi zasadami, a nawet będącą sposobem życia. Do jego rozwoju przyczynił się też Wayang Wong - personifikacja teatru cieni, w którym istotne role odgrywały taniec, śpiew i muzyka. W przedstawieniach tych zamiast lalek występują aktorzy, którzy wcielają się w poszczególnych bohaterów z Ramayany czy Mahabharaty³, używając do tego celu odpowiednich kostiumów oraz makijażu lub masek.

Wyróżnić można trzy rodzaje tradycyjnego tańca jawajskiego:

1. putri - taniec żeński,
2. alus - taniec męski "wyrafinowany", często wykonywany także przez kobiety, służący do przedstawiania bohaterów pozytywnych - bogów, władców, dzielnych młodzieńców,
3. gagah - taniec męski "silny", przedstawiający silnych, często negatywnych bohaterów, demony, olbrzymy oraz małpy (specjalna odmiana tego stylu).

Każdemu z wymienionych stylów przypisany jest odpowiedni rodzaj stroju, dzięki któremu publiczność rozpoznaje bohaterów. Tancerz powinien mieć właściwą budowę ciała, która także jest dokładnie określona.

Tradycyjny taniec jawajski wykonywany jest na ugiętych i rozchylonych kolanach. Pozycja podstawowa do tańca kobiecego jest zamknięta - kostki są złączone. Tancerka prawie nigdy nie odrywa nóg od podłogi - wyjątek stanowią ruchy symbolizujące lot. Gesty rąk wykonywane są najczęściej na wysokości bioder, rzadko podnoszone do ucha. Twarz nie powinna wyrażać żadnych emocji poza spokojem lub lekkim uśmiechem (w zależności od rodzaju tańca), a oczy powinny być skierowane w dół⁴.

Męski styl charakteryzuje otwarta pozycja. W przypadku wyrafinowanego tańca męskiego odległość stóp powinna wynosić trzy- lub czterokrotność szerokości dłoni, a w tańcu gagah stopy oddalone powinny być od siebie o szerokość bioder i skierowane na zewnątrz. Rodzaj ruchu w obu przypadkach jest zbliżony, jednak w tańcu alus gesty są wolniejsze, delikatniejsze, ręce znajdują się zwykle na wysokości bioder, a nogi podnoszone bywają tylko do wysokości kolan.

Styl silny charakteryzują zdecydowane, często gwałtowne ruchy, a ręce i nogi unoszone bywają do pozycji horyzontalnej⁵. Wykorzystywane bywają w nim skoki, przewroty oraz figury akrobatyczne. We wszystkich rodzajach tradycyjnego tańca jawajskiego palce stóp powinny być skierowane ku górze, prostopadle do powierzchni stopy.

O czym mówi taniec?

Ze względu na ilość tancerzy wyróżnić można tańce solowe, duety i tańce grupowe. Tańce jawajskie wyrażają emocje, lecz tancerze nigdy nie wykorzystują do tego celu mimiki twarzy. Wyraz twarzy tancerza powinien być niezmienny, a oczy nieruchomo utkwione w ziemi. Tancerz nie nawiązuje podczas występu kontaktu z publicznością. Takie założenie zgodne jest z życiową filozofią wyznawaną przez Jawajczyków. Za niestosowne uważają oni uzewnętrznianie swoich uczuć czy eksponowanie emocji. Człowiek dobrze wychowany nie zdradza tego, co tak naprawdę myśli.

Tańce solowe często opowiadają historie, najczęściej zaczerpnięte z eposów - Mahabharaty i Ramayany. Męski taniec gambiranom ukazuje mężczyznę przygotowującego się na spotkanie z ukochaną. Taniec trwający około 13 minut przedstawia jego kolejne czynności. Obraz ukochanej staje się dla bohatera w pewnym momencie tak realistyczny, że pragnie on ją przytulić. Niestety, jest to tylko wyobrażenie i taniec kończy się powrotem Gambir Anoma do rzeczywistości. Wiele tańców jawajskich wykonywanych jest w duetach. Nie są to jednak tańce parowe, to znaczy tancerze występują obok siebie jednak dotykają się bardzo rzadko. Duety (damskie, męskie, lub mieszane) zwykle zawierają bardzo widowiskowe elementy walki, opowiadają historie miłosne lub pełnią funkcję moralizatorską - dobro i szlachetność zawsze zwyciężają. Ich bohaterami, podobnie jak w tańcach solowych, są postaci z eposów. Dobro uosabiane jest najczęściej przez członka rodziny królewskiej, szlachetnego młodzieńca lub bóstwo. Personifikacje zła to potwory i olbrzymy.

Tańce grupowe prezentują zazwyczaj kobiece piękno. Do takich tańców należy Gambyong wywodzący się z kultury ludowej, uszlachetniony jednak i przyjęty również na dworach sułtańskich. Istnieje kilka odmian tego tańca. Obecnie Gambyong Pareanom towarzyszy najczęściej uroczystościom weselnym i pełni funkcję czysto estetyczną. Charakterystyczny jest dla miasta Surakarty. Uczą się go już małe dziewczynki i stanowi obowiązkowy repertuar każdej tancerki. Na weselach wykonywany jest przez parzystą liczbę kobiet ubranych w identyczne stroje. Kodyfikacja tańców jawajskich pozwala wspólnie występować nawet nie znającym się wcześniej tancerkom. Spotykają się one przed występem w pokoju służącym za garderobę i omawiają jedynie te szczegóły tańca, które ulegają czasem jakimś modyfikacjom. Poza tymi uzgodnieniami na kilka minut przed występem, nie mają żadnych wcześniejszych spotkań ani prób. Popularność tego tańca pozwala także na organizację ciekawych wydarzeń, do których należał między innymi pokaz tańca Gambyong Pareanom wykonany przez ponad tysiąc kobiet w Surakarcie w 2007 roku. Tańce kobiece mogą także pełnić funkcję ofiarną, jak opisywany już wcześniej taniec Bedaya Ketawang.

Istnieją ponadto dramaty taneczne, w których występuje większa liczba tancerzy i tancerek. Prezentują one wątki z eposów, zawierają sceny miłosne, walki ale nie pojawiają się w nich dialogi. Są to jednak najczęściej współczesne przedstawienia opierające się jedynie na tradycyjnych tańcach jawajskich i wykorzystujące tradycyjne techniki ruchu.

Instrumenty gamelanu

Tańcom jawajskim towarzyszy muzyka wykonywana przez tradycyjną orkiestrę - gamelan i śpiewaków (pesindhen - solistkę lub solistę oraz gerong - chór). Jest to zespół złożony z kilkunastu lub kilkudziesięciu różnorodnych instrumentów. Większość z nich to metalofony - gongi wieszane pionowo (kempul, gong ageng) lub ułożone poziomo (kenong, ketuk, kempyang, bonang) oraz instrumenty sztabkowe (saron, gendher, slenthem). Są też instrumenty solowe - strunowe siter i rebab oraz flet suling. Dla tancerza szczególnie ważny jest kendhang - bęben, który jest "przewodnikiem" lub dyrygentem orkiestry. Ruchy tancerza są bardzo ściśle zsynchronizowane z figurami rytmicznymi wykonywanymi przez grającego na bębnie i wzajemnie się podkreślają. Bardzo istotny jest też keprak - metalowe płytki, których dźwięk podkreśla ważne muzyczne punkty i jako sygnały są formą komunikacji muzyków z tancerzem. Keprak jest niezwykle istotnym elementem muzyki przeznaczonej do tańca oraz towarzyszącej wayang kulit.

System notacji tańca

Poszczególne tańce mają ściśle ustaloną choreografię i często bardzo długą tradycję przekazywaną przede wszystkim oralnie. Dopiero na przełomie XVIII i XIX wieku zaczęto zapisywać niektóre choreografie w traktatach dotyczących tradycyjnej sztuki pałacowej. Zapis możliwy był dzięki terminologii odnoszącej się do poszczególnych ruchów i gestów. W tańcu jawajskim każdy gest i ruch ma swoją nazwę. Dzięki temu powstawały tabele z zapisem kolejnych sekwencji. Nadal niezbędna pozostawała jednak nauka bezpośrednio od mistrza, gdyż trzeba się było nauczyć tej terminologii i poszczególnych ruchów. Stosowany zapis był niedokładny i mógł jedynie służyć jako pomoc do zapamiętania sekwencji gestów lub przypomnienia jej sobie. Jawajczycy stosowali także prosty system graficzny dla notowania ustawienia tancerzy oraz kierunku ruchu, stanowiący rozwinięcie i udoskonalenie systemu wcześniejszego, który sygnalizował, jaki gest ma zostać wykonany, ale nie wskazywał, w którym kierunku. Ten udoskonalony system notacji stosowany jest w edukacji do dziś. Studenci wydziałów tradycyjnego tańca w Instytutach Sztuki Indonezyjskiej uczą się systemu notacji opracowanego przez Rudolfa Labana jednak nadal dominuje tam oralny sposób przekazywania wiedzy, w związku z czym na co dzień ten system nie jest wykorzystywany. Zaznaczyć należy, że tradycja tańca jest na Jawie wciąż żywa. Dzieci obserwują tancerzy przy okazji różnych uroczystości rodzinnych. Naukę tańca zaczynają często w wieku kilku lat. Oczywistym jest fakt, że obowiązuje wtedy kontakt mistrz-uczeń, który utrzymywany jest następnie także w edukacji formalnej w artystycznych szkołach średnich i wyższych. W związku z tym, że doskonałość tancerza poznaje się po precyzji w tańczeniu, która dla specjalisty jest bardzo widoczna, przypuszczać należy, że takie metody edukacji są nie tylko przyjemniejsze, ale także dają lepsze efekty.

Autorka jest studentką muzykologii i etnologii na Uniwersytecie Warszawskim.W roku akademickim 2006/2007 w ramach stypendium rządu Indonezji "Darmassiswa" studiowała tradycyjny taniec i muzykę jawajską w Instytucie Sztuki Indonezyjskiej w Surakarcie na Jawie Środkowej.

Przypisy:
¹ Brandon, J. - Theater in Southeast Asia. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1967, s. 8-25.
² Otwarty z czterech stron pawilon, w którym odbywają się uroczystości i spektakle.
³ Eposy wywodzące się z kultury indyjskiej, stanowiące materiał dramatyczny dla przedstawień wayang.
⁴ Soedarsono - Classical Javanese Dance; history and characterization. Ethnomusicology, Vol. 13, Nr. 3 1969, s. 502.
⁵ Soedarsono - op. cit. s. 502.

Bibliografia:
1. Brakel-Pepenhuyzen, Clara - Seni tari jawa: tradisi Surakarta dan peristilahannya. Universitas Leiden, Negri Belanda.
2. Brandon, James R. - Theater in Southeast Asia. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1967.
3. Ensiklopedi seni musik dan seni tari daerah. Dinas P&K Daerah Propinsi Daerah Tingkat I Jatim. 1996/97.
4. Soedarsono - Classical Javanese Dance. History and characterization. Ethnomusicology, Vol. 13, No. 3, 1969.
5. Soedarsono - Dances in Indonesia. Gunung Agung, Jakarta, 1974.
6. Siedlecki Michał - Jawa Przyroda i sztuka. Uwagi z podróży. Warszawa-Kraków 1913.
7. Tegus Wartono - Pengantar seni tari Jawa. PT Intan Pariwara, 1989.