Folklorystyczne style bycia i życia festiwalowego

Międzynarodowe (interkulturowe: międzyetniczne, międzyregionalne)¹ festiwale folklorystyczne składają się na wielobarwny, współczesny ruch folklorystyczny. Te mocno już dziś ugruntowane i wyspecjalizowane cykliczne wydarzenia społeczno-kulturowe z bogactwem i różnorodnością zachowań i działań folklorystycznych tworzą synkretyczny i jednocześnie zuniwersalizowany kompleks strukturalno-organizacyjny. Z drugiej jednak strony zakres, przebieg, forma, liczba i znaczenie owych festiwalowych działań zależą w dużej mierze od założeń programowych konkretnych organizatorów, interpretacji, ocen i rekomendacji naukowców i specjalistów folklorystycznych, specyfiki i podejścia uczestników (zarówno wykonawców, jak i publiczności), a wreszcie od samego miejsca kulturowego, w którym dany festiwal się odbywa. Dodatkowo każde takie interkulturowe wydarzenie może być bardzo różnie rozumiane przez całe wielobarwne środowisko składające się na jego obraz. Mam tu na myśli zarówno tworzące go i uczestniczące w nim grupy, jak i szeroko pojętych obserwatorów i interpretatorów. Te wszystkie perspektywy, zróżnicowane punkty widzenia i zespoły oczekiwań mogą w efekcie doprowadzić do swoistej kolizji interesów, która rozstrzygana bywa na różne sposoby: przez uznanie za nadrzędną racji jednej ze stron (np. jurorów i twórców regulaminu, czy publiczności) bądź też poprzez wyodrębnienie i wysunięcie na pierwszy plan innego aspektu - np. nieoficjalnego, zakulisowego wymiaru integracji interkulturowej².

Zazwyczaj zarówno akademicka, jak i popularnonaukowa refleksja na temat interkulturowych festiwali folklorystycznych ogranicza się do analizy ich wymiaru estetycznego i artystycznego nie wychodzącej poza przestrzeń scenicznej prezentacji folkloru i tradycji kulturowej. Analizom tym często bliżej do niesprecyzowanych postulatów oraz dyskusji toczących się wokół festiwalowych regulaminów niż do uogólnień opartych na międzykulturowych kompromisach i porozumieniach, a wreszcie na rzetelnych badaniach terenowych, uwzględniających dynamikę i zmienność współczesnej rzeczywistości kulturowej. Tym bardziej zastanawiający jest brak głębszej refleksji naukowej wokół festiwalowych interkulturowych relacji folklorystycznych, że głównym założeniem i ideą większości festiwali jest pokojowe spotkanie tradycji narodów i kultur. W swoich badaniach terenowych kładłam nacisk właśnie na ten wymiar festiwalu, analizując go przede wszystkim z perspektywy komunikacji interkulturowej. W niniejszy tekście pragnę ukazać tylko jeden z aspektów tejże perspektywy. Omawiany typ sytuacji interkulturowej dostarcza bowiem bardzo dobrego przykładu działania skomplikowanej palety tożsamości społecznej, kulturowej (etnicznej, regionalnej, narodowej), jak i złożonej tożsamości interkulturowej. Analiza materiału uzyskanego z badań terenowych pozwoliła stworzyć pewną typologię tożsamości uczestników festiwali folklorystycznych. Typologia ta została ustanowiona metodą indukcyjną. Z uwagi na to, że respondenci (poza metryczką) nie byli bardziej szczegółowo pytani o określenie swojej tożsamości kulturowej oraz o to, do jakiego typu grupy (subkultury) festiwalowej sami by się zaliczyli, nie jest możliwe określenie jak niniejsza typologia przedstawiałaby się z perspektywy statystycznej. Nie jest to możliwe również z tego względu, iż każdy festiwal to mimo wielu stałych bywalców inna zbiorowość interkulturowa. Dynamika festiwali sprawia zatem, że konfiguracja uczestników nigdy nie będzie taka sama.

Każdy festiwal to świąteczne, ludyczne spotkanie wszystkich zgromadzonych nań ludzi - pochodzących dodatkowo ze zróżnicowanych kręgów nie tylko kulturowych ale i społecznych (zróżnicowanych pod względem wieku, płci, wykształcenia, profesji, poglądów, a wbrew pozorom nawet pod względem zainteresowań). Przede wszystkim jednak na każdym festiwalu wszyscy jego uczestnicy (umownie nazywam ich "festiwalowiczami"³), pełniąc "przypisane" role, koncentrują się wokół różnych planów "folklorystycznego przedstawienia":

- aktorzy pierwszoplanowi - przede wszystkim tzw. właściwi, czy też programowi uczestnicy widowiska: artyści indywidualni (instrumentaliści, soliści, poeci ludowi i inni), zespoły regionalne, folklorystyczne i folkowe oraz festiwalowi wystawcy (artyści ludowi: twórcy tradycyjnego rękodzieła ludowego i rękodzieła folkowego, projektanci zarówno tradycyjnej, jak i nowoczesnej sztuki ludowej, czyli etnodizajnu oraz mody folkowej, a wreszcie twórcy wszelkich wyrobów regionalnych i etnicznych łącznie z regionalnymi restauratorami i kucharzami) oraz publiczność (miejscowa i przyjezdna czyli turyści) gdyż bez niej nie może zaistnieć żaden festiwalowy spektakl;

- aktorzy drugoplanowi - w zależności od specyfiki danego przedsięwzięcia są to: konferansjerzy i jurorzy⁴ festiwalowi tłumacze, piloci, przewodnicy i opiekunowie aktorów pierwszoplanowych i jurorów, festiwalowi reżyserzy i choreografowie, główni twórcy i organizatorzy festiwalu, czyli dyrekcja i rada programowa, różnorodni eksperci od folkloru i kultury (folkloryści, regionaliści, działacze lokalni, animatorzy kultury, badacze i komentatorzy różnych profesji - etnolodzy, etnomuzykolodzy, etnochoreolodzy, kulturoznawcy), goście specjalni: honorowi zasłużeni, delegacje, wizytatorzy organizacji folklorystycznych i kulturalnych, władze, dyplomaci, oficjele, przedstawiciele świata nauki, sztuki, kultury, polityki, show biznesu (czyli publiczni i prywatni sponsorzy), a nawet różnych religii oraz mecenasi, patroni i partnerzy festiwalu;

- aktorzy trzeciego i dalszych planów - przestrzeń dla całego festiwalowego zaplecza organizacyjnego i technicznego (obsługa festiwalu): administracja, księgowi, recepcjoniści, scenarzyści, technicy, dźwiękowcy, projektanci i wykonawcy odpowiedzialni za przestrzeń festiwalu, właściciele i pracownicy bazy noclegowo-cateringowej, kierowcy, porządkowi, obsługa medyczna i ochrona. Poza tym są to przedstawiciele mediów, czyli dziennikarze, dokumentaliści i fotoreporterzy oraz gospodarze festiwalu, czyli cała lokalna, a w niektórych kontekstach nawet krajowa społeczność, która angażuje się w festiwal z różnym natężeniem i na różnych zasadach.

Ponadto należy zaznaczyć, że badania terenowe wyłoniły interesujące zachowania niektórych respondentów, którzy zaznaczali, że w niektórych festiwalach uczestniczą nie w jednej, a w paru rolach równocześnie (np. artysta ludowy i widz, organizator i członek zespołu folklorystycznego, tłumacz i dziennikarz). Tym samym pojawiła się kategoria wielopoziomowego uczestnika festiwalu.

W interkulturowej festiwalowej przestrzeni ekspozycji i reprezentacji, poza manifestacją i umacnianiem poszczególnych tożsamości kulturowych (regionalność, etniczność, narodowość) z jednej strony, z drugiej zaś poza ich odkrywaniem i ujawnianiem się, a w niektórych przypadkach również ich świadomym kreowaniem i zawłaszczaniem (folkowa tożsamość wielokulturowa), dochodzi ponadto do wyłaniania się palety folklorystycznych, festiwalowych stylów życia, nazwanych przeze mnie "folklorystycznymi subkulturami festiwalowymi". Wykraczają one poza określone, zdefiniowane wyżej role uczestników festiwali (typy festiwalowych aktorów), a nawet dalej poza pewne bariery społeczne i kulturowe. Folklorystyczne "subkultury" festiwalowe niekoniecznie muszą się też pokrywać z przynależnością do poszczególnych ruchów folklorystycznych (tradycyjnego in situ - in crudo, sfolkloryzowanego, bądź folkowego, które opisuję w poprzednim artykule "Różne oblicza festiwali folklorystycznych…" zamieszczonym w 106 numerze Gadek).

Folklorystyczne "subkultury"⁵ festiwalowe tworzą uczestnicy, przede wszystkim zaliczający się do kategorii stałych bywalców festiwali. Poza w miarę regularnym uczestnictwem, osią porządkującą jest rodzaj festiwalowej aktywności oraz stopień zaangażowania w wydarzenie, które ujawnia się odpowiednio w poszczególnych przestrzeniach festiwalu (uczestnik aktywny). Wbrew pozorom owa aktywność i zaangażowanie nie musi odzwierciedlać frontalnej funkcji, jaką poszczególny uczestnik pełni na danym festiwalu niejako z przypisania (rola wykonawcy, organizatora, gospodarza, pracownika-wolontariusza, eksperta, jurora, widza, itd.). Nie musi również dążyć do kategorii festiwalowicza wielopoziomowego. Wśród poszczególnych stałych i aktywnych bywalców festiwali wymienić można:

- integratora festiwalowego - punktem centralnym jest dla niego integracja interkulturowa i wszelka integracja społeczna: nawiązywanie kontaktów, poznawanie, konfrontacja, dialog, wymiana, itd. Integrator jest na każdym festiwalowym wydarzeniu, które ową integrację inicjuje odgórnie bądź przyczynia się do niej pośrednio (warsztaty, spotkania z zespołami, artystami, z daną kulturą, wieczorki integracyjne, bankiety, kluby festiwalowe, itd.). Jednocześnie również sam nieustannie szuka wszelkich okazji, które mogą ową integrację zapoczątkować. Każda sytuacja jest dla niego pretekstem do dialogu. Integrator na festiwalach poszerza swoją bazę kontaktową, dzięki której wyjeżdża na kolejne festiwale;

- imprezowicza festiwalowego - przyjazd na festiwal traktuje przede wszystkim jako rozrywkę i zabawę, która w przeciwieństwie do integratora jest dla niego celem, a nie środkiem do głębszego poznania i zacieśniania więzów. W tym przypadku festiwalowa zabawa i impreza to niejako cel sam w sobie, za którym nie musi iść nic więcej. Imprezowicz wychodzi poza scenę, która czasem w ogóle go nie interesuje (niezależnie czy jest on członkiem prezentującego się zespołu, czy widzem oglądającym występy). Nie zagłębia się też specjalnie w żadne inne punkty festiwalowego programu. Szukając stolików z piwem, poddaje się festiwalowemu transowemu upojeniu ílinx⁶;

- turystę festiwalowego - festiwale są dla niego dobrym celem podróży. Jeździ po różnych, coraz to nowszych festiwalach, bądź rokrocznie odwiedza tylko te same, które już dobrze zna i które sobie szczególnie upodobał. Tak spędza wolny czas. W obrębie turystów festiwalowych wyróżnić możemy dwa podtypy. Pierwszym jest podróżnik planujący, który skrupulatnie tworzy swoją festiwalową mapę świata, skupiając się albo na scenerii kulturowej danego festiwalu (gdzie?), albo na samym scenariuszu imprezy, jej specyfice, ofercie oraz festiwalowych wykonawcach i przede wszystkim na tym, jakie kultury będą reprezentować i w jakiej formie będą to czynić (co? kto? jak?). Drugi typ festiwalowego turysty charakteryzuje się głównie tym, że po prostu chce jechać na festiwal. To, jaki to będzie festiwal i gdzie się on będzie odbywał, często schodzi na plan dalszy, a czasem jest wynikiem całkowitego przypadku. Taki turysta festiwalowy to homo videns, który przyjeżdża by coś zobaczyć, obejrzeć jakiś występ, zjeść jakąś potrawę regionalną i kupić tradycyjną pamiątkę. Podczas gdy pierwszy jest podróżnikiem i festiwalowym odkrywcą folkloru światowego, drugi to bierny turysta konsumpcyjny skupiony na rozrywce i chwilowym obcowaniu z malowniczą ludowością i egzotyką⁷. Wspomniany typ festiwalowicza odsyła do szerszej koncepcji współczesnych festiwali traktującej je w kategoriach eventowej atrakcji turystycznej. Zgodnie z nią, festiwal staje się jedną z najpopularniejszych imprez, będących docelowym powodem wyjazdu eventowego⁸. W przypadku ruchu folklorystycznego, obejmującego swym zasięgiem dodatkowo przestrzeń interkulturową, jest to festiwal wyraźnie profilowany i ukierunkowany. Wszelkim punktem odniesienia jest tu bowiem folklor i tradycja kulturowa - (etno)produkt folklorystyczny;

- festiwalowego folklorystę-hobbystę (fana ukierunkowanego) - to uczestnik festiwalu (może być to zarówno widz, jak i wykonawca bądź pracownik organizacyjny) posiadający wyraźny profil folklorystyczny. W przeciwieństwie do imprezowiczów lub turystów, dla niego festiwal ważny jest jako całość, dlatego wybiera go świadomie, zwracając uwagę na różne jego aspekty (charakter i specyfikę, formułę, program, uczestników, ofertę towarzyszącą, miejsce kulturowe, itd.). Hobbysta festiwalowy czerpie z festiwalu ile tylko może, biorąc aktywny udział we wszelkich jego wydarzeniach (koncerty, imprezy, warsztaty, wykłady, pokazy, sympozja, targi, degustacje, itd.). Jednocześnie wobec tego, że jest on już obeznany z festiwalowym środowiskiem folklorystycznym, zdarza się, że wchodzi w polemikę z innymi uczestnikami (widzami, wykonawcami, organizatorami, jurorami), pozwalając sobie na jawną interpretację: analizę i krytykę;

- widza zaangażowanego - właściwie wyłania się on z folklorysty-hobbysty. Wbrew pozorom nie jest to jedynie przedstawiciel publiczności. Jest to każdy uczestnik festiwalu, który skupia się na centralnym i oficjalnym wymiarze każdego festiwalu, czyli na występach scenicznych. Śledzi program każdego z wykonawców oraz opinie festiwalowych ekspertów (jurorów, choreografów, reżyserów). Sam również ma swoją opinię, którą dość chętnie dzieli się z innymi. Posiada swojego festiwalowego faworyta. Często nagrywa występy, robi zdjęcia, utrwalając pokazy. Zdjęcie z ulubionym festiwalowym wykonawcą ma dla niego charakter niezwykle symboliczny. Jest jednak nie tyle dowodem integracji, co powodem do dumy mającym dowodzić, że był i widział;

- artystę festiwalowego - pozuje on widzowi zaangażowanemu. Lubi stawać w świetle fleszy i kamer oraz przyciągać uwagę i skupiać ją na sobie. Festiwal traktuje jako możliwość "pokazania się". Nie zawsze jednak punktem centralnym jest tu prezentacja i chęć przekazania swojej tradycji i dziedzictwa, czyli pełnienie funkcji reprezentanta swojej kultury. Artystą festiwalowym kieruje chęć zaprezentowania samego siebie, swoich umiejętności, kunsztu artystycznego. Ważna jest tutaj estetyka. W jego postawie dominuje sam pokaz i miejscami nadmierna wręcz widowiskowość, która sprawia, że takiemu uczestnikowi festiwalu niedaleko już miejscami do roli folklorystycznego celebryty. Kategoria artysty folklorystycznego jest o tyle ciekawa, że jak wynika z przeprowadzonych przeze mnie badań, zarówno większość wykonawców festiwalowych⁹ (solistów i członków zespołów), jak i twórców ludowych (rękodzieło, rzemiosło) raczej nie uważa się za artystów w klasycznym tego słowa znaczeniu, tj. za osoby zajmujące się sztuką. Zarówno widz zaangażowany, jak i artysta folklorystyczny pozostają głównie na poziomie festiwalowej ekspozycji, nie wchodząc w te pozasceniczne przestrzenie kulis, w których zewnętrzna postawa reprezentacyjna ustępuje miejsca mniej formalnym i nieskrępowanym kontaktom personalnym (realizowanym poza rolą frontalną). Innymi słowy, uczestnicząc w pozascenicznym świecie festiwalowym, praktycznie nigdy nie rezygnują oni z konwencji reprezentacyjnej skrupulatnie strzegąc swojej "maski kulturowej"¹⁰;

- misjonarza festiwalowego - to aktywista traktujący festiwal w kategoriach misji. W wielu przypadkach nie jest to jednak wyłącznie misja skupiająca się na przekazie danych tradycji kulturowych, ochronie światowego dziedzictwa kulturowego oraz zachowywaniu i kontynuowaniu różnorodnych postaci folkloru. Folklorystyczny misjonarz festiwalowy idzie o krok dalej. Festiwal jest dla niego doskonałym miejscem szerzenia "wyznawanej" ideologii folklorystycznej, która jak każda ideologia nigdy nie jest całkowicie wolna od stronniczości, etnocentryzmu i wartościowania. Misjonarz festiwalowy często zaciekle broni swoich racji, przyjmując postawę narzucającą. Walcząc o monopol na prawdę i pierwszoplanową narrację, pragnie przekonać innych do przyjętych przez siebie sposobów postrzegania i rozumienia rzeczywistości folklorystycznej. Mimo wyraźnych zapędów hegemonistycznych jego postawa i działalność nie musi, a nawet nie powinna być odbierana tylko negatywnie. Misjonarzami bywają najczęściej zaangażowani folkloryści (zarówno praktycy, jak i teoretycy), organizatorzy festiwali, jurorzy, reżyserzy, choreografowie, konkretni wykonawcy, sponsorzy, władze lokalne czy aktywiści regionalni;

- animatora festiwalowego - w przeciwieństwie do misjonarza, animator festiwalowy nie ma zapędów hegemonistycznych. Festiwal jest dla niego polem do działania. Z założenia jest to jednak tzw. działanie bezinwazyjne, czyli unikające ingerencji. Animator festiwalowy stara się niczego nie narzucać, a jedynie proponować, zachęcać i inicjować pewne projekty, pomysły, które uczestnicy festiwalu mogą rozwijać i kontynuować na swój własny sposób. Animator zaprasza do festiwalowej aktywności. Jest otwarty na różnorodność i dialog. Zależy mu na tym, by między uczestnikami coś się działo, by wchodzili ze sobą w interakcje, by dany festiwal coś im dawał i by oni również do niego coś wnosili. Idea animacji festiwalowej polega na tym, aby robić coś wspólnie, a nie obok siebie i by ta działalność przynosiła owoce. Animatorem festiwalowym bywa organizator, pracownik festiwalu, mecenas, reżyser, choreograf, instruktor bądź poszczególny członek zespołu folklorystycznego, a w konkretnych festiwalowych sytuacjach każdy uczestnik festiwalu posiadający duszę społecznika;

- menadżera festiwalowego - logistyk planujący i zarządzający festiwalowym przedsięwzięciem. Festiwal to dla niego projekt, który należy zrealizować zgodnie z przyjętymi założeniami i zasadami. Menadżer festiwalowy czuwa nad tym, by wszystkie punkty festiwalowego programu przebiegały według zaplanowanego scenariusza. To on buduje, a następnie kieruje siecią organizacyjno-usługową festiwalu. W przeciwieństwie do animatora, menadżer skupia się bardziej na efekcie końcowym, nie zaś na samym działaniu, które ma do niego prowadzić. Ważniejsze zdaje się dla niego to, że dane zadanie (punkt programu) zostało wykonane, niż to w jaki sposób przebiegał proces, który doprowadził (bądź nie) do uzyskanego wyniku. Menadżer nie skupia się na festiwalowej interakcji, a na tym, co ona może przynieść. Dodatkowo umieszcza ją w szerszym kontekście festiwalowym. Nie rozkoszuje się samym festiwalowym spotkaniem, a szuka w nim pretekstu do dalszych przedsięwzięć. Działania menadżera festiwalowego mają zatem na celu uzyskanie pewnych korzyści (także materialnych). Dlatego to właśnie on pozyskuje środki na realizację festiwalu, a czasem sprawia, że festiwal nie tylko nie generuje dodatkowych kosztów i zaczyna na siebie zarabiać, ale również jego organizacja przynosi widoczne korzyści finansowe. Menadżerami bywają oczywiście pomysłodawcy i organizatorzy festiwali. W niektórych przypadkach są to główni dyrektorzy bądź reżyserzy imprezy, w innych jest to osobna rola wykonawcza (np. kierownik biura festiwalowego). Doskonałymi menadżerami są kierownicy konkretnych zespołów folklorystycznych, którzy festiwal traktują właśnie jako dobrą okazję do pokazania się, uzyskania kontaktów oraz punkt zaczepienia do dalszych projektów (np. uzyskanie dofinansowania);

- reportera i kolekcjonera festiwalowego - festiwal traktuje jako wydarzenie, które należy uwiecznić (w obiektywie, w kamerze, na kartce, w komputerze, w telefonie, itd.). Festiwal to materiał, który zbiera po to, by następnie podzielić się nim z innymi. Reporter zagląda we wszystkie festiwalowe zakamarki jednak nie tylko po to, by poznać, doświadczyć, zintegrować się, czerpać z festiwalowej atmosfery, ale również po to, by zebrać jak najwięcej festiwalowych materiałów (informacje, gadżety, pamiątki, prezenty, rękodzieło, itd.), z których następnie będzie mógł stworzyć dokumentację potwierdzającą jego udział w wydarzeniu. Niektórzy zebrany "festiwalowy skarb" traktują w charakterze hobbystycznych pamiątek, które kolekcjonują w zaciszu domu i pokazują jedynie bliskim i znajomym. Inni traktują go jako punkt wyjścia do bardziej publicznych działań. Podczas gdy pierwsi zatrzymują się na poziomie internetowej galerii festiwalowej, którą umieszczają np. na swoim profilu facebookowym, drudzy idą o krok dalej, tworząc festiwalowe strony i blogi relacjonujące ruch folklorystyczny, wysyłając swój materiał do różnych mediów (lokalnych, tematycznych i innych), a nawet organizując publiczne pofestiwalowe spotkania (sympozja, wystawy, wernisaże, pokazy filmowe, slajdowiska, itd.). Reporter i zbieracz festiwalowy może pełnić swoją rolę zarówno amatorsko, jak i zawodowo, ważne jednak, że nie traktuje jej tylko jako obowiązku.

Powyższa typologia po części odzwierciedla typy osobowości¹¹ uczestników festiwali, które nie muszą pokrywać się z oficjalnymi funkcjami, jakie pełnią oni na poszczególnych festiwalach niejako z urzędu lub z frontalnego przypisania. Czasem korespondują z nimi w pełni, czasem tylko częściowo, a czasem niemal w ogóle. Przykładowo typem festiwalowego imprezowicza bądź integratora może być zarówno członek jednego z występujących zespołów, przyjezdny turysta, lokalny mieszkaniec, jak i sam pracownik festiwalu (np. opiekun zatrudniający się przede wszystkim po to, by poznawać nowych ludzi i by móc integrować się z przedstawicielami obcych kultur). Mimo że każdy z nich pełni inną z festiwalowych ról, wszystkich łączy jeden festiwal, który jest dla nich przede wszystkim integracyjną zabawą. Ponadto niektóre typy są bardzo płynne i w ogólnej sytuacji festiwalowej mogą na siebie nachodzić. Uwidaczniają się zatem dopiero w konkretnych festiwalowych interakcjach.

Przybliżone subkulturowe postawy festiwalowe zazwyczaj nie powstają ad hoc, ale rodzą się i kształtują dopiero w miarę regularnej aktywności w folklorystycznym ruchu festiwalowym. Niektórzy z przedstawionych uczestników na poszczególnych festiwalach stanowią samotne monady, inni zaś, odkrywając w różnych okolicznościach podobieństwo swoich festiwalowych światopoglądów i stylów bycia, łączą się w spontaniczne grupy i tworzą małe festiwalowe wspólnoty. Zazwyczaj są to wspólnoty dość ulotne. Te ze wspólnot, które zaczynają być trwałe i nabierają konkretnych kształtów, określić można mianem subkultury. Oczywiście festiwalowicze tworzący daną subkulturę festiwalową muszą choć częściowo identyfikować się z grupą, którą zaczynają współtworzyć. Każda folklorystyczna subkultura festiwalowa to również moment pewnego przejścia wspólnoty communitas w strukturę societas¹².

Wymienione typy osobowościowe festiwalowiczów przeradzające się czasem w trwalsze profile festiwalowych subkultur i odzwierciedlają czym festiwale są dla uczestników tego typu imprez. Pokazują one, jak osoby wpisujące się w dany subkulturowy typ odbierają i rozumieją festiwale, jaki aspekt wydarzenia jest dla nich najważniejszy, na czym się koncentrują, a co pomijają. Charakterystyka danej subkultury odpowiada po części na pytania: co jej przedstawicielom podoba się na festiwalu najbardziej, dlaczego uczestniczą w tego typu imprezach, co im to uczestnictwo daje, a także jakie są ich festiwalowe oczekiwania. Po części oddaje zatem barwną reprezentację festiwali tworzoną przez samych uczestników. Innymi słowy, przedstawiona typologia nie jest jedynie owocem mojej festiwalowej obserwacji uczestniczącej, ale wyrasta bezpośrednio z konkretnych motywów uczestnictwa, kategorii definicyjnych oraz funkcji festiwali, jakie w odpowiedziach wskazali respondenci stanowiący zróżnicowaną zbiorowość zarówno pod względem kulturowym, jak i społecznym.

Przypisy:
¹ W swoich rozważaniach używam dwóch terminów określających interesujące mnie typy festiwali folklorystycznych: "międzynarodowy" i "interkulturowy". Przymiotnik "międzynarodowy" pojawia się, gdyż do dziś większość festiwali posiada go w swojej oficjalnej nazwie, niemniej jednak z punktu widzenia moich badań zdecydowanie częściej wykorzystuję termin "interkulturowy". Zabieg ten stosuję w celu uwypuklenia jednej z moich głównych hipotez badawczych, według której dynamika relacji na tego typu festiwalach odbywa się nie tyle na poziomie państw narodowych co na poziomie kultur (grupy etniczne, regionalne).
² Prezentowane tu analizy i refleksje stanowią wynik własnych badań terenowych prowadzonych w latach 2006-2011 na międzynarodowych festiwalach folklorystycznych w różnych krajach Europy (m.in. Polska, Chorwacja, Turcja, Słowacja, Czechy, Włochy, Francja, Węgry). Badania te prowadzone były zarówno z perspektywy bezpośredniego uczestnika (członek zespołów regionalnych i folklorystycznych, członek festiwalowego jury, a także pracownik oraz współorganizator tego typu imprez), jak i zewnętrznego obserwatora (widz, specjalny gość festiwalowy, wreszcie jawny badacz gromadzący materiał, obserwator uczestniczący przeprowadzający wywiady oraz zbierający ankiety). Rozważania, będące głównie pewną propozycją rozumowania i interpretacji, a nie definitywnym rozstrzygnięciem opisywanego problemu, są częścią większego projektu badawczego pt. Teorie i interpretacje współczesnych festiwali folklorystycznych w perspektywie interkulturowej.
³ Sufiks "-owicz" zarezerwowany jest w polszczyźnie dla wykonawców czynności okresowych i działań bezinteresownych, podejmowanych z indywidualnej potrzeby, a nie z obowiązku, mieszczących się w sferze przyjemności, np. biwakowicz, działkowicz, spacerowicz, wagarowicz, wczasowicz, wycieczkowicz, a także bardzo już bliskie naszej dziedziny: balowicz i sylwestrowicz. Podobnie Wojciech Dudzik badający zjawisko karnawału, jego aktywnych uczestników nazwał "karnawałowiczami", zob. W. Dudzik, Karnawały w kulturze, Warszawa 2005.
⁴ Zarówno jedni, jak i drudzy w niektórych sytuacjach pretendują do roli pierwszoplanowej.
⁵ Subkultura to grupa społeczna i jej kultura wyodrębniona według jakiegoś kryterium (zawodowego, etnicznego, religijnego, demograficznego) dysponująca zazwyczaj odrębnymi mapami znaczenia, które pozwalają jej członkom pojmować świat (bądź jego wybrany fragment) w określony sposób, zob. Ch. Barker, Studia kulturowe. Teoria i praktyka, przeł. A. Sadza, Kraków 2005, s. 525. Określenie używane w cudzysłowie ponieważ - choć wymienione będą style festiwalowego życia powtarzające się, przez co dające się pogrupować w pewną typologię - nie zawsze można jednoznacznie powiedzieć, czy są to zjawiska zbiorowe, wspólne czy raczej bardziej indywidualne, a dodatkowo nawet nie zawsze w pełni uświadomione.
⁶ Ilinks stanowi jeden z czterech wymiarów zabawy wyróżnionych przez Rogera Caillois, który zaproponował podział na cztery zasadnicze rubryki w zależności od tego czy w danych grach i zabawach przeważa element współzawodnictwa (agón), przypadku (alea), naśladownictwa (mimicry) czy oszołomienia i upojenia (ílinks). Przykłady wszystkich powyższych kategorii możemy odnaleźć na większości międzynarodowych festiwali folklorystycznych. Oczywiście w zależności od kontekstu (organizatorów, uczestników, publiczności, wreszcie również przestrzeni kulturowej) jakiś jeden element może przeważać nad pozostałymi, jednak ogólnie rzecz biorąc możemy wskazać na obecność każdego z nich. Czynnik ílinks wyzwalać powinno niemal każde święto, zob. R. Caillois, Gry i ludzie, przeł. A. Tatarkiewicz, M. Żurowska, Warszawa 19971997, s. 21-33.
⁷ Charakterystykę turysty festiwalowego odnajdujemy również u Barbary Fatygi, zob. B. Fatyga, Homo ludens rusticalis. Krótka refleksja o współczesnych festiwalach i spotkaniach twórców ludowych z postacią turysty w tle, http://www.antropologia.isns.uw.edu.pl/?page_id=145 (dostęp: 20.11.2012).
⁸ Zob. P. Ratkowska, O festiwalu w kontekście turystyki kulturowej, czyli turystyka eventowa raz jeszcze, "Turystyka Kulturowa" 6 (2010), s. 31, http://www.turystykakulturowa.org/pdf/2010_06_02.pdf (dostęp: 08.08.2012). Autorka ma tu na myśli każdy rodzaj festiwalu (czyli również festiwale muzyczne, teatralne, filmowe, literackie, sztuk wizualnych, multimedialne, nowych technologii i inne). Omawiany przeze mnie typ festiwalu jest zatem jednym z wielu kulturowych i (inter)kulturowych celów turystycznych.
⁹ Mam tu na myśli oczywiście ankietowane festiwale folklorystyczne, regionalne i etniczne, nie zaś festiwale folkowe. W tych ostatnich pojęcie artysty folkowego jest bowiem na odmianę niemal powszechne.
¹⁰ Ustalony (np. w obrębie swojego zespołu folklorystycznego) zewnętrzny wizerunek kulturowy.
¹¹ Tzw. osobowość kontekstowa - przedstawiona charakterystyka ogranicza się wyłącznie do folklorystycznej sytuacji festiwalowej.
¹² Badając barwną interkulturową społeczność festiwalową, spostrzec można, że sceniczne i zakulisowe życie festiwalowe przybiera miejscami wiele cech communitas - opisywanej przez Victora Turnera - opartej na jedności, równości, solidarności i więziach bezpośrednich. Wspólnota festiwalowa koncentruje się głównie wokół folkloru i tradycji (a przede wszystkim wokół integrującej triady interfolklorystycznej, czyli muzyki śpiewu i tańca oraz wokół rękodzieła, regionalnych wyrobów kulinarnych, itd.). Turner wyraźnie podkreśla jednak, że communitas wyłania się tylko na chwilę, a jej materia jest bardzo trudna do uchwycenia. Czy się wyłoni zależy od subiektywnych doświadczeń i odczuć jej uczestników. Dodatkowo każda communitas przechodzi prędzej czy później w societas przyjmując formę instytucji społeczno-kulturowej, zob. m.in. V. Turner, Liminalność i communitas, [w:] Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej. Kontynuacje, M. Kempny, E. Nowicka (red.), Warszawa 2004, s. 241-242; V. Turner, Proces rytualny. Struktura i antystruktura, Warszawa 2010; V. Turner, Od liminalności do liminoidalności w zabawie, przepływie i rytuale. Szkic z symbologii komparatywnej, [w:] tegoż, Od rytuału do teatru. Powaga zabawy, przekł. M. i J. Dziekanowie, Warszawa 2005, s. 80-87.

Joanna Dziadowiec
joanna.dziadowiec@gmail.com
Katedra Antropologii Kultury Współczesnej
Instytut Studiów Regionalnych
Uniwersytet Jagielloński